ყველა დევნილის მოგონებაში, რომელიც სოხუმის უკანასკნელ დღეს ეხება, ერთნაირად მძაფრი განცდებია შემორჩენილი. ამ განცდას და ხსოვნას ვერ აფერმკრთალებს დრო. ეს მოგონება ერთ–ერთი სოხუმელისგან ჩავიწერეთ, ქალბატონი დარეჯან ფარჯანაძისგან.

„ჩემთვის ცხოვრება ორ ნაწილად გაიყო: იქ, სოხუმში, და აქ, ომის შემდეგ. აქ პირველი რამდენიმე წელი მქონდა მოლოდინი იმ მგზავრისა, რომლის მატარებელი იგვიანებს და ლოდინით ბაქანს გასცქერის: აი, ახლა გამოჩნდება, აი, ახლა...

ჩემი სიტყვებით ვლოცულობ მას შემდეგ ყოველდღე: ღმერთო ძლიერო, მაღირსე ჩემს ნასახლარზე ფეხის დადგმა, ჩემი წინაპრის საფლავზე წესის აგება და ჩემს შვილს ზღაპარივით მოყოლილი ამბები ეშერაზე, ბზიფზე და სოხუმზე ცხადად უქციე. 

1933 წლის სექტემბრის შუა რიცხვებში, სანამ აფხაზები შეტევას დაიწყებდნენ, უჩვეულო სიმშვიდეს გაოცებულები ვუსმენდით. სოხუმისთვის ასეთი მდუმარება საოცარი იყო. არ ისმოდა ტყვიების ზუზუნი. მადლობა ღმერთს, რომ ფანჯრიდან აღარ ვხედავდით უშველებელ ზღვის შადრევნებს, რომლებიც არტილერიის ზალპების შემდეგ ჩნდებოდნენ და გვაფრთხილებდნენ, რომ გვიახლოვდებოდა სიკვდილის წვიმა. უჩვეულო ისიც იყო, რომ დილით ტალღების მშვიდი ხმა და ზღვის ჩვეული სურნელი გვაღვიძებდა. 

ახლა კი ომიც მენატრება. დამწვარი სახლები, გაპარტახებული ქალაქი, შიმშილი, როცა დაბომბვებს ბოლო არ უჩანდა და ქალაქში საჭმელი არ იშოვედოდა. დაბომბვებს შორის ზღვის ნაპირიდან შიშითა და ხელების კანკალით ამოღებული „მედიები“, ხის ნაფოტები. ვინ გაბედავდა სახლის წინ მდგარი უზარმაზარი ხეების თუნდაც ერთი ტოტის მოჭრას. ეს ხომ ჩვენი ქალაქი იყო. ცხოვრება დალაგდებოდა და ჩვენი ლამაზი სანაპირო, ჩვენი რუსთაველის „ბულვარი“ ისევ ჩვენი საყვარელი სასეირნო ადგილი იქნებოდა – თავისი „პინგვინითა“ და „ბრეხალოვკათი“, თავისი კაფეებითა და ბარებით, სოხუმური დაჟინებით, რომ მოდა საქართველოში სოხუმიდან შემოდის, პორტში შემოსული გემებითა და უცხოელებით... ომიც მომენატრა, ოღონდ ისევ ჩემს ქალაქში ვიყო. მომენატრა ომის დღეებში გაწამებული სახით სიარული და კანალიზაციის ლუქების წვალებით ახდა. იქ დანახული ბაყაყი, რაც ნიშანი იყო, რომ წყალი არ იყო მოწამლული და მისი დალევა შეიძლებოდა. წყურვილს იქვე ვიკლავდით. ჩვენს ჯინაზე წვიმებით ცნობილ სოხუმში წვიმა კვირების განმავლობაში არ მოდიოდა, თორემ წვიმის წყალი ჩვეულებრივი სასმელი წყალი იყო. ყველანი სახურავებიდან ჩამოსულ წვიმის წყალს ვაგროვებდით და იმას ვსვამდით. 

13 თუ 14 სექტემბერს, საღამოს, სოხუმელების უმეტესობა სანაპიროზე გავედით და გავაცილეთ მძიმე ტექნიკით დატვირთული ჩვენი ბარჟა. ქართველებს მძიმე ტექნიკა გაჰყავდათ. უმწეო სახეებით ვუყურებდით, მაგრამ ვიცოდით, რომ ვერც ჩვენ და ვერც ეს ჯარისკაცები ვერაფერს შევცვლიდით. ასე გადაწყვიტეს იქ, სადაც ჩვენ არავინ გვეკითხება, როდის ომი დაიწყონ, როდის დაამთავრონ, როდის იმედი ჩაგვისახონ და როდის ბედის ანაბარა მოგვატოვონ. ერთმანეთში ვლაპარაკობთ: ხვალ დილიდან აფხაზები დილა მშვიდობისას „გრადებით“ გვეტყვიან“. გამთენიისას საშინელი დაბობმვა დაიწყო. ბიჭები თავიანთი საბრძოლო პოზიციებისკენ გარბოდნენ და სიმწრით და ცრემლით ჩახლეჩილი ხმით ყვიროდნენ: „მხოლოდ ავტომატებითა და ერთი მჭიდით რა გავაკეთოთ“. 

იმ დღეებში აღარ ვიცოდი, როდის თენდებოდა და როდის ღამდებოდა, როდის მეძინა, საჭმელი საერთოდ აღარ მინდოდა. მხოლოდ ის მახსოვს, როგორც დავრბოდი ერთი საავადმყოფოდან მეორეში, ჩემები ხომ არ არიან დაჭრილები–მეთქი. „ჩემები“ იყვნენ ჩემი ოციოდე წლის დეიდაშვილები, ჩემი ქმარი, მირონები, ნათესავები და მეზობლები. 

ჩემი სახლი პირდაპირ პორტთანაა. სანაპირო კი უმოწყალოდ იბომბება. მოწინააღმდეგე ყველანაირად ცდილობს, ჩვენი გემები ნაპირს არ მოუახლოვდნენ. მაინც ახერხებენ გემები მოსვლას. ხალხი ცრემლითა და გოდებით ადის გემებზე და ქალაქს ტოვებს. ბევრმა არ იცის, დარჩეს თუ დაელოდოს საომრად გასულ ძმას, მამას, ქმარს, თუ გაიქცეს და შვილები გაარიდოს სიკვდილს. არჩევანის წინაშე არიან დედები, ვისი ერთი შვილიც ქუჩის თავში მოკლულ გდია და მეორეს კი, პატარას, დარჩენის შემთხვევაში სიკვდილი ემუქრება. დედამ არჩევანი უნდა გააკეთოს მკვდარ და ჯერ კიდევ ცოცხალ შვილებს შორის. არადა, მტერი უკვე ქალაქშია შემოსული. ყველანი ჩვენზე მოდიან: აფხაზები და ჩეჩნები, კაზაკები, სომხები. მათ რუსი ოფიცრები მოუძღვიან წინ. ჩვენს ჯარისკაცებს კი დახმარება არ მოსდით. ტყვია–წამალია ღარ არის. მთელ ქალაქში რამდენიმე ძველი ბემპეს ხმა ისმის და ერთიც რკინიგზის პლატფორმაზე დამაგრებული ქვემეხის ხმა, კუკუშკას რომ ვეაძით. მისი ხმა უფრო და უფრო იშვიათად ისმის. ერთმანეთს ვამშვიდებთ: ჩვენებმა რკინიგზის გვირაბში შეიყვანეს კუკუშკა, ისევ გამოიყვანენ და ისევ დაიწყებენ სროლას. დღის მეორე ნახევარში უკვე უტყუარი ინფორმაცია მოდის: ქალაქში შემოსული მტერი რამდენიმე წუთში თუ საათში ჩვენს სახლებთან იქნება. სახლიდან ვეღარსად გავდივარ. ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ დაუსრულებელი მიწისძვრაა. სახლის კედლები ზანზარებს. ფანჯრებს დიდი ხანია მინები აღარ აქვს. ვეღარ ვიგებ, სახლში რა ცვივა: ყუმბარების ნამსხვეევები თუ გარედან ქვისა და ასფალტის ნაწილები. მუხლებზე დაჩოქილი ღმერთს გადარჩენას ვევედრები. ვევედრები, რომ მოხდეს სასწაული და მტერმა უკან დაიხიოს, რომ ჩემები გადარჩნენ. ღმერთს მათ სახელებს ხმამაღლა ვუყვირი. მეჩვენება, რომ ჩემი პირიდან ამოსული ლოცვა მე აღარ მეკუთვნის, რაღაცნაირი უცხო, აგრესიული ხმა მესმის. არ ვიცი, რამდენ ხანს ვრჩები ასე. ვფხიზლდები მაშინ, როცა კარი გაიღო და ჩემი ქმარი დავინახე. ის სახლის დატოვებას მთხოვს, მეუბნება, რომ ქალაქიდან უნდა გამიყვანოს, თვითონ კი ისევ ბატალიონში დაბრუნდეს.

ამის გაგონებაც არ მინდა. ჩემი პატარა დეიდაშვილი, 19 წლის ზურიკო, რაც ბრძოლები დაიწყო, აღარ მინახავს. მას ქალაქში ვერ დავტოვებ. ჯერ მლად ბავშვია. ქმარი მარწმუნებს: ჯერ სახლიდან გავიდეთ და ზურიკოს ვიპოვით. გამოვდივათ. ვცდილობთ, სანაპიროდან ცენტრისკენ წავიდეთ. საშინელი დაბობმვაა. ქუჩებში გავლა სიკვდილის ტოლფასია. ირგვლივ ყველაფერი ფეთქდება, ფანჯრებიდან აგურები და შუშები ცვივა. გზას ვეღარ ვაგრძელებთ. ქმარი მეუბნება, რომ ჩემი პატარა დეიდაშვილის მოძებნა შეუძლებელია, რომ მის თანამებრძოლებს ეგონებათ, თითქოს მიატოვა. ხელს მკიდებს და მიმათრევს ქალაქის გასასვლელისკენ. მპირდება, რომ ზურიკოს გარეშე ქალაქიდან არ წამოვა. ვიცი, მატყუებს. მან იცის, რომ ჩანთაში მიდევს „ლიმონკა“ და ისიც იცის, რატომ: ტყვედ თუ ამიყვანეს, თავს ავიფეთქებ. გზადაგზა „ლიმონკის“ მიცემაზე მითანხმდება, ცდილობს, დამიყოლიოს. ქალაქის გასასვლელში გვაჩერებენ. მოღალატე, მოღალატეო, ეძახიან ჩემს ქმარს. ის ავტომატს იხსნის და ეუბნება „ჩემი ქალი აფხაზების შავ სიაშია, უფროსმა გამომიშვა, ვინმეს ჩავაბარებ და დავბრუნდები.“ ავტომატს აწვდის პატრულს, რომ გამოვივლი ჩემი იარაღი მაშინ დამიბრუნეო. შემდეგ პატრულთან სხვები მიდიან, ერთი ეუბნება, ჩემს ძმას თვითმფრინავში ჩავასვენებ და დავბრუნდებიო. გზას ვაგრძელებთ. აეროპორტში უამრავი ხალხია. ბავშვებისს ტირილი, ქალების კივილი, სუნი: ჭუჭყის, სისხლის, მივალებულის ერთმანეთშია არეული. წყალიც კი საშინელი გემოსია და ისიც რამდენიმე ყლუპი შეიძლება შეგხვდეს. არც ის იშოვება. 

თვითმფრინავი არ ჩანს. ღამე აეროპორტში ვრჩებით. დაძაბულები ტანკების ხმის გაგონებას ვცდილობთ, იქნებ სადმე გამოჩნდნენ. ყარყარაშვილი წავიდა ოჩამჩირეში ტექნიკის გადმოსაყვანადო. იმედს ვებღაუჭები და თავს ვირწმუნებ, რომ იმედის ამარა ვტოვებ სოხუმს: ყველანი მახსენდებიან.

ჩემი მეზობელი უპატრონო ბიჭები უდედმამო ბავშვთა სახლში გაზრდილები, ომამდე ცელქები და მოუსვენრები, ისეთები, მაშინდელ მილიციას პრობლემებს რომ უქმნიდნენ. ბრძოლების დაწყებისას სადღაც მანქანა იშოვეს, არ ვიცი, რა საწვავით, გუმისთაზე მიდიოდნენ და იქიდან დაჭრილები ამოჰყავდათ. არასდროს დამავიწყდება მათი შიშით შეპყრობილი სახეები და მაინც ყოველ დილას – გუმისთისკენ სიარული.

მახსენდებოდნენ სოხუმელი „ავტორიტეტები“, რომელთათვისაც ომამდე მიუღებელი იყო ყოველგვარი სამხედრო ჩინი და წესები. ომი რომ დაიწყო, მათაც სხვებივით აისხეს იარაღი, ბევრი მათგანი შრომასა და ტამიშში დაიღუპა. ბევრი გადარჩა. სოხუმის დაცემის დღეებში გიჟებივით დარბოდნენ მთელ ქალაქში და კაცებს ქალაქიდან გასვლას უკრძალავდნენ. მახსენდებოდა 13–14 წლის ბიჭები, რომლებიც ყველა შენაერთს ჰყავდა, როგორც გავროშები. 

ფიქრებში წასული დაბომბვის ხმამ გამომაფხიზლა. აეროპორტს ბომბავდნენ. ხალხი ჩემ ირგვლივ ძირს ეცემა. დაჭრილების შემზარავი კვნესა ისმის. ადგილიდან არავინ ვიძვრით. აზრი არ აქვს, მთელი ტერიტორია იბომბება. გათენდა. პერიოდულად გვბომბავენ. საით წავიდეთ, რა ვქნათ, თუ თვითმფრინავი რამდენიმე საათში არ გამოჩნდება, მე აქ დავრჩები, ქმარი კი უნდა წავიდეს. წასვლამდე ეძებს ვინმეს, რომ ჩემი თავი ჩააბაროს. ეშინია. იცის, რომ შეიძლება ვერ შევძლო გაქცევა, მოვბრუნდე, გავიარო ნახევრად აღებული ქალაქი და, თუ მიმიშვეს, ჩემს დანგრეულ სახლში დავბრუნდე. 

დროის შეგრძნება აღარ მაქვს. აღქმის უნარს მიბრუნებს თვითმფრინავი, რომლის ტრაპს ხალხის ბრბო ესევა. ამ გადასახედიდან ყველაფერი შემზარავია: სახეწაშლილი ადამიანები ერთმანეთს თელავენ, ერთმანეთზე გადადიან, უკვე საშინელი და სასტიკი ქალაქიდან რომ გადაიკარგონ. 

თვითმფრინავში ასვლას არ ვცდილობ. ვხედავ, რომ შორიახლოს საკაცეზე დაჭრილი მეომარი წევს. წეღან დავინახე, რომ ის ჯარისკაცებმა ქვემოთ დატოვეს, რომ მიცვალებულები აესვენებინათ თვითმფრინავში. ხალხი მთელი ძალით მიექანება ტრაპისკენ. მისკენ გავიქეცი. მიახლოვება მოვახერხე, დალაპარაკება. ხალხის ტალღა დროდადრო ერთმანეთს გვაშორებს. დაჭრილი ხვდება, რომ მისი გადარჩენა მინდა. ავტომატს იჭერს ჯანსაღ ხელში, ავტომატის ქამარს კი მე მიგდებს. ეს ერთადერთი გზაა, რომ ხალხის მორიგმა ტალღამ ისევ არ დაგვაშოროს ერთმანეთს. მისი მეგობრები ბრუნდებიან. საკაცეს ხალხი გზას უთმობს. მე ვცდილობ, ავტომატის ქამარი მოვიხსნა, მაგრამ ამას უკვე აღარ მანებებს დაჭრილი. მისი საკაცე მეც ტრაპისკენ მიმათრევს. დაჭრილს ასე ავყავარ ტრაპზე, შემდეგ კი თვითმფრინავში. ასე ვხვდები გადარჩენილთა შორის.

თვითმფრინავში ტევა არ არის. ხალხი სავარძლებს შუა იკავებს ადგილს. ძალიან ცხელა. სუნთქვა გვიჭირს. დაჭრილები ჰაერს ითხოვენ. ვიღაცას ხელში მუყაოს წიგნაკი უკავია. უსიტყვოდ გამოვართვი და ვცდილობ, გავუნიავო ხან ერთს, ხან მეორეს. სხვებიც ცდილობენ, რამე იღონონ, მაგრამ პანიკაში მყოფთ არაფერი გამოგვდის. ილუმინატორში ქმარს ვხედავ, ხან დაიხრება, ხან ისევ სწორდება, მერე ვიგებ, როგორ მოხვდა თვითმფრინავის ფრთაზე. აქედან უყვიროდა მფრინავს, საბარგულის კარი გაეღო. გაუღეს. ქვემოდან ხალხი ბავშვებს და ქალებს ესვრის, ის კი საბარგულში ათავსებს მათ. თვალებში მიბნელდება. საშინლად მწყურია. წყალი მხოლოდ ბავშვების და დაჭრილებისაა. ჩემი ბოლო სიტყვები მახსოვს: მიშველეთ, დაჭრილს არ დავეცე. გონს მხოლოდ აფრენის შემდეგ მოვედი. ცხვირის ნესტოები მეწვოდა. მითხრეს, რომ ნიშადურით მაქვს დამწვარი. არ ეგონათ, თუ მომაბრუნებდნენ.

თბილისში მიწას ფეხი დავადგი თუ არა, დანარჩენების ყვირილს შევუერთდი: „წყალი! წყალი!“ წყალს ბოთლებით გვიყრიან. ხარბად ვეწაფები.