[რეზონანსი  ირმა ჩაფიძე]


ზუსტად 16 წლის წინათ, 1995 წლის 24 აგვისტოს, საქართველოს პარლამენტმა ცხარე დებატების შემდეგ მიიღო საქართველოს კონსტიტუცია. საკონსტიტუციო კომისიის მაშინდელი მდივანი ავთანდილ დემეტრაშვილი თვლის, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ქვეყნისთვის, რადგან ამით დასრულდა არალეგიტიმური რეჟიმების ხანა საქართველოში. რა ხდებოდა ამ 16 წლის წინათ, რატომ შეიცვალა ამდენჯერ საქართველოს კონსტიტუცია და რას მივაღწიეთ ახალი საკონსტიტუციო ცვლილებებით, ამის შესახებ ავთანდილ დემეტრაშვილს ვესაუბრეთ.

"რეზონანსი": ბატონო ავთანდილ, როგორ გაიხსენებდით კონსტიტუციის მიღების პროცესს 16 წლის წინათ და რატომ იყო ეს დღე მნიშვნელოვანი საქართველოსთვის?

ავთანდილ დემეტრაშვილი: მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი, როგორც საკონსტიტუციო კომისიის მდივნის პოზიცია პარლამენტმა არ გაიზიარა 2 საკითხზე - ტერიტორიულ მოწყობასა და მმართველობის ფორმასთან დაკავშირებით, მე მაინც ვამაყობ იმით, რომ ვმონაწილეობდი ამ კონსტიტუციის შემუშავებაში.

მთავარი იყო, რომ დასრულდა არალეგიტიმური რეჟიმების ხანა. მოყოლებული 1991 წლის დეკემბრიდან საქართველოში 1995 წლამდე საქართველო ცხოვრობდა კვაზილეგიტიმური რეჟიმის პირობებში. ქვეყანა ცხოვრობდა კონსტიტუციის გარეშე. იყო ნორმატიული აქტები, რომლებიც თითქოსდა კონსტიტუციის მაგივრობას ასრულებდნენ, მაგრამ მსოფლიო თანამეგობრობაში თუ გინდა, შეხვიდე ღირსეულად, კონსტიტუციის გარეშე უხერხულია და ძალიან დაბალი ლეგიტიმურობით სარგებლობენ ქვეყნები, რომელთაც არა აქვთ კონსტიტუცია. 

მეორე - კონსტიტუციის შემუშავებაში მონაწილეობდნენ ძალიან დიდი რაოდენობა საერთაშორისო ექსპერტებისა და ვენეციის კომისიაც იყო ჩართული. მე ვამაყობ იმით, რომ კონსტიტუციაში არის ისეთი ნაწილი, რომელიც ამ 16 წლის განმავლობაში არ შეცვლილა და კარგ სტანდარტებს აწესებს. ასეთია, მაგალითად, ადამიანის უფლებების თავი, თუმცა მე უფრო პირველ თავზე გავამახვილებდი ყურადღებას, სადაც ჩამოთვლილია ყველა ის პრინციპი, რაც კონსტიტუციოლიზმის ამოსავალ წერტილს შეადგენს - ხელისუფლების განაწილება, ეკლესიის როლი, ადამიანის უფლებების პრიორიტეტი. პოსტსაბჭოურ სივრცეში ჩვენ პირველებმა გავაკეთეთ განცხადება, რომ ჩვენი კანონმდებლობის მიმართ საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ ნორმებს აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა - ისინი კონსტიტუციაზე მაღლაა. კარგად იყო შესრულებული მეშვიდე თავი, სასამართლო ხელისუფლების ნაწილიც უნაკლოა. ერთადერთი ნაწილი, რომელიც ყოველთვის კონიუნქტურულია, ეს საქართველო იქნება, გერმანია თუ სხვა ქვეყანა, არის ხელისუფლების მოწყობა. ეს ნაწილი ამ 16 წლის განმავლობაში ხშირად იცვლებოდა.

"რ": თქვენ ტერიტორიულ მოწყობასა და ხელისუფლების დანაწილების ისეთ პრინციპს იზიარებდით მაშინ, როცა პარლამენტმა არ გაითვალისწინა?

ა. დ: დიახ, მე მაშინაც და დღესაც ვფიქრობ, რომ საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის საკითხი სხვაგვარად უნდა გადაწყდეს.

"რ": გულისხმობთ ფედერალურ მოწყობას?

ა. დ: სულაც არ არის აუცილებელი, იყოს ფედერალური მოწყობა. თუმცა კომისიიდან, რომლის მდივანიც მე ვიყავი, პარლამენტში წავიდა დებულება, რომ საქართველო ყოფილიყო ფედერალურ საწყისებზე შექმნილი სახელმწიფო. პარლამენტი ამას არ დაეთანხმა იმ მოტივით, რომ ჩვენი იურისდიქცია არ ვრცელდებოდა აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონზე. ეს ჩემთვის შეიძლება, გასაგები იყოს.

"რ": როგორ ფიქრობთ, ჩვენ რომ მაშინ აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთისათვის ავტონომიური ერთეულების სახით შემოსვლა შემოგვეთავაზებინა, დათანხმდებოდნენ?

ა. დ: მე არა მგონია, რომ ამაზე ისინი იმთავითვე დათანხმებულიყვნენ, თუმცა დროთა განმავლობაში ეს შესაძლებელი იქნებოდა. დამერწმუნეთ, რომ ავტონომიის სახით არც აფხაზეთი და არც ცხინვალი არ დათანხმდებიან, მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ფედერაციაში შემოსვლაზე შეიძლება, დაგვთანხმდნენ. ეს შესაძლებელი იქნებოდა, თუმცა მხოლოდ აჭარას და აფხაზეთს უნდა ჰქონოდა განსაკუთრებული კონსტიტუციური სტატუსი. როდესაც არძინბასთან გვქონდა მოლაპარაკება 90-იან წლებში და მაშინ ექსპერტთა ჯგუფში ვიყავი, მაშინ ის ამბობდა, თქვენ როგორ გინდათ, აფხაზეთსა და კახეთს ერთი და იგივე სტატუსი გვქონდესო. განსაკუთრებულ სტატუსზე იყო მაშინ საუბარი და ამიტომ არის, რომ საქართველოს სახელწოდებაში სიტყვა რესპუბლიკა არ არის. ჩვენ მაშინ ვფიქრობდით, რომ თუ ოდესმე აფხაზეთი გახდება საქართველოს სახელმწიფო სუბიექტი, იქ აფხაზეთს შეიძლება, მიეცეს რესპუბლიკის სტატუსი. ამიტომ სახელწოდებიდან ამოვიღეთ ეს სიტყვა. ასეა, მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატები. ეს არის რესპუბლიკა, მაგრამ არ ჩანს სახელმწოდებიდან.

ის, რითაც მე ვამაყობ, არის ის, რომ მაშინ კონსტიტუცია ნამდვილად პლურალისტურ რეჟიმში იყო მიღებული. პარლამენტში უამრავი სხვადსხვა პარტია იყო და მიდიოდა რეალური მსჯელობა, განსჯა ზოგჯერ კონფრონტაციულიც კი იყო. გახსოვთ, ალბათ, ინციდენტი ბორჯომის შესხმით და სხვა. იყო მწვავე დებატები, რის შედეგადაც არ იყო მოწონებული მმართველობის ფორმა. მერე კომპრომისის სახით ბაკურ გულუას რეფორმატორთა კავშირის მიერ წარდგენილი საპრეზიდენტო რესპუბლიკა დაწესდა. ვფიქრობდით, რომ ეს იყო დროებითი ფორმა და ეს მართლაც ასეა. კონსტიტუციის ძირითადი ნაწილი კარგი ხარისხისაა და მე ვამაყობ ამ კონსტიტუციით.

"რ": თქვენ ახლაც ბრძანდებოდით იმ საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე, რომელმაც ცვლილებები წარადგინა პარლამენტში. როგორ ფიქრობთ, ქვეყნისთვის 1995 წლის კონსტიტუცია უკეთ ასახავდა რეალობას თუ ის, რომელიც ჩვენ დღეს გვაქვს.

ა. დ: იცით, რაშია საქმე? ხელისუფლება ყოფელთვის ცდილობს, თავის თავზე მოირგოს კანონმდებლობა და კონკრეტულად - მმართველობის ფორმა. ეს იქნება საფრანგეთი, გერმანია თუ სხვა ქვეყანა.

"რ": კი მაგრამ, ჩვენს კონსტიტუციაში ძალიან ბევრი ცვლილება შევიდა. შეიძლება ითქვას, რეკორდულად ბევრიც კი. თქვენ თუ შეგიძლიათ, რომელიმე ქვეყანა დაასახელოთ, სადაც ასე სწრაფ-სწრაფად და ბევრი ცვლილება შედის კონსტიტუციაში და, კერძოდ, მმართველობის ფორმაში?

ა. დ: მე შემიძლია, დავასახელო იტალია, საფრანგეთი, სადაც თითქმის ორ-სამ წელიწადში იცვლება ერთი მმართველობის ფორმა მეორეთი და ურთიერთობათა ახალი კონფიგურაცია ყალიბდება. აი, მოვიდა სარკოზი პრეზიდენტად და მან პრეზიდენტობის 7-წლიანი ვადა შეცვალა 5-წლიანი ვადით. 

"რ": გამოდის, ვადა შეუმცირებია... 

ა. დ: კი, მაგრამ ახალი ჩანაწერით, 2-ჯერ შეიძლება, იყო პრეზიდენტად არჩეული. ასევე შეიცვალა პრეზიდენტის ურთიერთობა სახელმწიფო საბჭოსა და საკონსტიტუციო საბჭოსთან, რომლებიც ზღუდავენ პრეზიდენტს. ანუ უფლებამოსილებები გაიზარდა. მაგრამ არის ქვეყნები, სადაც ხელისუფლებას ეს არ გასდის, რადგან არის შემაკავებელი ფილტრები: ეს არის სამოქალაქო საზოგადოება, პარტიული სისტემა, არის მესამე ფაქტორი, რომელიც ხელს უშლის ხელისუფლების მიერ ძალაუფლების თავის ინტერესებისთვის გამოყენებას. ეს არის საერთაშორისო ფაქტორი. ჩვენთან არც ერთმა ამ ფაქტორმა არ იმუშავა, როცა 2004 წელს განხორციელდა კონსტიტუციის ცვლილება და, სამწუხაროდ, არც ახლა იმუშავა რეალურად. მე მაშინ ძალიან კრიტიკულად ვიყავი განწყობილი. 

მთავარი ისაა, რომ არ არსებობს შემაკავებელი ფაქტორი, რომ მმართველმა პარტიამ თავის ინტერესებს არ მოარგოს კონსტიტუცია. ბოლო ცვლილებებზე მუშაობის დროსაც პოლიტიკურ პარტიებს ვეხვეწებოდი, შემოდით ამ კომისიაში-მეთქი. 2 კაცი რომ მყოლოდა გვერდში, დარწმუნებული ვიყავი, რომ 81-ე მუხლის ეს ნეგატიური მხარეები ნამდვილად არ იქნებოდა ასახული კანონმდებლობაში. ეს ეხება უნდობლობის კონსტრუქციულ ვოტუმს.

ამ მუხლის თანახმად, პარლამენტი პრაქტიკულად უძლურია, გადააყენოს მთავრობა, იქ იმდენად რთული პროცედურაა. არადა, ამ პროცესში, როცა ჩვენ ვცდილობდით, დაგვებალანსებინა კონსტიტუცია, დავაბალანსეთ ის, რომ პრეზიდენტისაგან წამოვიღეთ ძალიან ბევრი ძალაუფლება, მაგრამ ამავდროულად არის რამოდენიმე პუნქტი, რომელიც ასუსტებს პარლამენტის მაკონტროლებელ ფუნქციას და ეს არის 81-ე მუხლი. ეს მუხლი, რა თქმა უნდა, არ არის სრულყოფილი თუნდაც იმიტომ, რომ უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი გრძელდება დაახლოებით 3 თვე. ამ სამი თვის განმავლობაში პარლამენტი რეალურად დათხოვნის საფრთხის ქვეშ არის, მთავრობას გამოცხადებული აქვს უნდობლობა და მაინც საფრთხე იქნება მთავრობა და ამის საბოლოო შედეგი შეიძლება, იყოს პარლამენტის დათხოვნა.

ამ ნორმას თავისი პატარა პოზიტივიც აქვს, რაც მმართველი პარტიის წარმომადგენლებმა ასე ახსენეს - ჩვენ არ გვინდა, გვქონდეს ხშირი სამთავრობო კრიზისები ისევე, როგორც არის იტალიაში, სადაც წელიწადში ერთხელ მთავრობა იცვლება. მე, უბრალოდ, შემიძლია, კმაყოფილებით აღვნიშნო, რომ ის უარყოფითი გამოცდილება, რომელიც კონსტიტუციური რეფორმის დროს მიიღეს, მე მგონი, ახლა მათ სწორად შეაფასეს. ამის შედეგია თუნდაც მოლაპარაკებები საარჩევნო გარემოს გაუმჯობესებასთან დაკავშირებით. ალტერნატივა არ არსებობს, ეს შეიძლება, კლიშე გამომივიდეს, მაგრამ მონაცვლეობა თუ გინდა ხელისუფლების, ეს უნდა მოხდეს მხოლოდ და მხოლოდ მოლაპარაკებების გზით. რა თქმა უნდა, სხვა ფაქტორებიც არსებობს, რომლებიც ამ მოლაპარაკებათა პროცესზე გავლენას ახდენს, მაგრამ რევოლუციების დრო უნდა დამთავრდეს საქართველოში. თანაც, დღეს არ არის რევოლუციური სიტუაცია.

"რ": თქვენი აზრით, რა შედეგებს მივაღწიეთ ამ 16 წლის განმავლობაში სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების თვალსაზრისით?

ა. დ: მიღწევები გვაქვს ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში ზოგადად. რა თქმა უნდა, არის ცალკეული პრობლემები...

"რ": ეს იმ ფონზე, როცა მეოთხე ადგილზე ვართ პატიმრების რაოდენობის მიხედვით 1000 სულ მოსახლეზე?

ა. დ: არის, ესეც არის. არის პრობლემები გამოხატვის თავისუფლების თვალსაზრისით, საკუთრებასთან დაკავშირებით ის ცვლილებაც კი, რომელიც განხორციელდა კონსტიტუციური რეფორმის დროს, საკმარისი არ იქნება, თუ ის ჩვენ არ ავსახეთ მიმდინარე კანონმდებლობაში. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ კონსტიტუციის ეს მუხლი ამოქმედდა 2011 წლის 1 იანვრიდან, მაგრამ ცვლილებები მის შესაბამისად არ არის შესული არც სამოქალაქო კოდექსში, არც მიმდინარე კანონმდებლობაში. ამიტომ ჩვენი ცენტრი მუშაობს ახლა იმაზე, რომ ეს ცვლილებები მივაწოდოთ პარლამენტს.

რაც შეეხება სხვა სეგმენტებს, რა თქმა უნდა, მმართველობის ფორმა, რომელიც 2013 წლიდან ამოქმედდება, თანამედროვე სტანდარტებს შეესაბამება. ეს არის შერეული მმართველობის ფორმა, რომელშიც მთავრობა პასუხისმგებელია არა ერთი რომელიმე პიროვნების - პრეზიდენტის წინაშე, არამედ ხალხის მიერ არჩეული პარლამენტის წინაშე. რა თქმა უნდა, აქ ძალიან დიდი მნიშვნელობა ექნება კონკრეტულ პოლიტიკურ სიტუაციას. როგორი იქნება პარლამენტი, როგორი იქნება პოლიტიკური კონფიგურაცია. თუ კვლავ ერთიანი ვერტიკალი შეიქმნა - პრეზიდენტი, პარლამენტი და მთავრობა ერთი პოლიტიკური სპექტრისგან იქნება დაკომპლექტებული, რა თქმა უნდა, შეკავება-გაწონასწორების მექანიზმებს ანუ ხალხის არბიტრაჟს, ნაკლები მნიშვნელობა ექნება. მაგრამ თუ პარლამენტი უფრო ჭრელი გახდა, ეს ხელისუფლების დაბალანსებას შეუწყობს ხელს.

მე სოციოლოგიური გამოკითხვა არ ჩამიტარებია, მაგრამ რატომღაც მგონია, რომ 2012 წელსაც ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა იქნება პარლამენტში, მაგრამ იმედი მაქვს, რომ პარლამენტი უფრო მრავალპარტიული გახდება. მე მხარი დავუჭირე პარლამენტის წევრთა რაოდენობის გაზრდას, თუ ეს განხორციელდა, მაშინ ოპოზიციურ პარტიებს ექნებათ საშუალება, უფრო დიდი შემადგენლობით შევიდნენ პარლამენტში. თუ, რა თქმა უნდა, ჩატარდა თავისუფალი და დემოკრატიული არჩევნები.

თქვენ დამისვით კითხვა, შედგა თუ არა სამართლებრივი სახელმწიფო. სახელმწიფოს სახე ყველგან არის სასამართლო. ჩემდა სამწუხაროდ, საზოგადოებაში არ არსებობს ნდობა სასამართლოს მიმართ. ამიტომ მე ვისურვებდი, რომ გაიზარდოს, პირველ რიგში, საკონსტიტუციო სასამართლოს როლი. აქ მხოლოდ სასამართლოს არ უნდა დავაბრალოთ ინერტულობა. თავად საზოგადოება უნდა გააქტიურდეს. 

"რ": "რეზონანსის" მთავარმა რედაქტორმა შეიტანა უკვე ერთი სარჩელი...

ა. დ: დიახ, ვიცი ამის შესახებ. მეორეც - მოსამართლეთა უვადოდ გამწესება საზოგადოების კონტროლის ქვეშ უნდა იყოს ყოველთვის და არ უნდა მოხდეს ერთი პოლიტიკური ძალის მიერ საერთო სასამართლოების კორპუსის შექმნა. თუ მიიღებს საზოგადოება ამ პროცესში მონაწილეობას, ძალიან კარგი იქნება. თუმცა მე არა ვარ გამოსაცდელი სამი წლის ვადით მოსამართლეების პირობით დანიშვნის მომხრე. 

ვენეციის კომისიამაც არ გაიზიარა ეს დამოკიდებულება. ჩვენთან გათვალისწინებულია, რომ უვადოდ დანიშვნამდე ადამიანი სამი წლის განმავლობაში იყოს მოსამართლედ. რითი ასაბუთებდნენ, იცით, ამ ნორმას? საზოგადოებამ უნდა იცოდეს, რა პიროვნება არისო. სადავოდ მიმაჩნია მე მოსამართლის დროებით დანიშვნა და ვენეციის კომისიამ თავის დასკვნაში ერთადერთი კატეგორიული მოთხოვნა დადო, რომ ეს ნორმა ყოფილიყო ამოღებული კონსტიტუციიდან. 

"რ": და ამოიღეს?

ა. დ: არა. უმრავლესობის მოსაზრებით, საჭიროა, ამ სამი წლის განმავლობაში მოსამართლემ აჩვენოს, რამდენად დამოუკიდებელი და მოტივირებული შეიძლება, იყოს. 

მე ვისურვებდი, რომ სასამართლო მართლა გახდეს თავისუფალი და შესაძლოა, აქ იმდენად მნიშვნელოვანი არ იყოს ინსტიტუციური ცვლილებები, რამდენადაც - პოლიტიკური ნება. 

მე დარწმუნებული ვარ, რომ ბოლო რეფორმის შედეგად მიღებული მმართველობის ფორმა საერთაშორისო სტანდარტებისაა და ნორმალურად იფუნქციონირებს. მერე რა, რომ სააკაშვილი შეიძლება, პრემიერ-მინისტრი გახდეს. ამის საფუძველზე არამართებული იქნება, ვთქვათ, რომ ესაა პუტინიზაცია, რადგან რუსეთში არავითარი საკონსტიტუციო ცვლილებები არ განხორციელებულა. პუტინი ძლიერი ფიგურაა იმდენად, რამდენადაც მას დიდი საყრდენი აქვს სახელმწიფო აპარატში, მის განკარგულებაშია ჯარი და უშიშროება. საქართველოში ეს პროცესი სხვაგვარადაა და კომპეტენციები გადანაწილდა. ამიერიდან ერთი პიროვნება ვეღარ გადაწყვეტს ვერაფერს. 

გაძლიერდა არა პრემიერ-მინისტრის ფიგურა, არამედ მთავრობა. რა თქმა უნდა, ორგანო ყოველთვის მის ხელმძღვანელთან არის პერსონიფიცირებული.

"რ": მთავრობის შემადგენლობა რამდენად შეიცვლება სააკაშვილის პრემიერ-მინისტრობის შემთხვევაში, ესეც საკითხავია. თუ ისევ ქობალია-კალმახელიძე დარჩნენ მინისტრებად, რა მნიშვნელობა აქვს მათთვის ძალაუფლების გადაცემას?

ა. დ: ამიტომ უნდა იყოს პარლამენტი რეალური და მეორეც - საზოგადოებას შეუძლია, გავლენა მოახდინოს როგორც პარლამენტის ფორმირებაზე, ასევე შეუძლია, თავისი კაცი გაიყვანოს პრეზიდენტის პოსტზე. ესეც შემაკავებული ფაქტორი იქნება. ყველაზე კარგი იქნებოდა შიდა დაბალანსება პარლამენტში. რეალობიდან გამომდინარე, უმრავლესობა, ჩემი აზრით, იქნება ნაციონალების, მაგრამ კარგი იქნება, რომ ოპოზიცია იყოს რეალური და ქმედითი. მაგალითად, კონტროლის პალატის თავმჯდომარედ დაინიშნოს ოპოზიციის კაცი.