ქვეყნის ეკონომიკა კრიტიკულ ზღვარზეა. მსოფლიო პანდემია, საპარლამენტო არჩევნები, არარსებული სოფლის მეურნეობა, მონოპოლიები ადგილობრივ ბაზრებზე, აქედან გამომდინარე გაკოტრებული წვრილი და საშუალო ბიზნესი, ყველა ეს გამოწვევა, არა მთავრობის, ახლა უკვე ფაქტია, რომ ქვეყნის მოსახლეობის გადასატანია. ლარის კურსის სტაბილიზაციისთვის, 22 ოქტომბერს, საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა 40 მლნ დოლარი გაყიდა, შედეგად ოფიციალურმა გაცვლითმა კურსმა დოლართან მიმართებით 3,2181 ლარი შეადგინა.

სტატისტიკის მიხედვით, ჯამში, 13 მარტიდან 22 ოქტომბრის ჩათვლით სებ-მა ბაზარს 569,65 მლნ დოლარი მიაწოდა. ამ პერიოდის განმავლობაში კი ლარი დოლართან მიმართებით 22 პუნქტით გაუფასურდა (14 მარტისთვის დადგენილი კურსით ერთი დოლარი 2,99 ლარი ღირდა, 22 ოქტომბერს დადგენილი კურსით კი 3,21 ლარი). რაც შეეხება ქვეყნის საგარეო ვალს, მიმდინარე წლის 30 სექტემბრის მონაცემებით, საქართველოს სახელმწიფო საგარეო ვალმა 6,761 მლრდ დოლარს ანუ 22,231 მლრდ ლარს გადააჭარბა, რაც წინა თვესთან შედარებით, 3,172 მლნ დოლარით მეტია. კერძოდ, 2020 წლის 31 აგვისტოს მონაცემებით, საქართველოს სახელმწიფო საგარეო ვალი 6,758 მლრდ დოლარს ანუ 20,746 მლრდ ლარს აჭარბებდა. შეგახსენებთ, რომ საქართველოს სახელმწიფოს ყველაზე მსხვილი კრედიტორები არიან: აზიის განვითარების ბანკი, მსოფლიო ბანკის განვითარების საერთაშორისო ასოციაცია და რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკი.

ექსპერტი ეკონომიკის საკითხებში, ლია ელიავა, for.ge-სთან ინტერვიუში აცხადებს, რომ საარჩევნო პროცესის დასრულების შემდეგ ლარის კურსი კიდევ უფრო დაეცემა, ეროვნულ ბანკს კი კურსის სტაბილიზაციისთვის ბერკეტები აღარ გააჩნია, პროგნოზი კი ძალიან მძიმე იქნება:

ლია ელიავა: ეროვნული ბანკი ახორციელებს სავალუტო ინტერვენციებს, ერთადერთი მიზნით, რომ შეინარჩუნოს ლარის კურსის მეტ-ნაკლები სტაბილურობა და მისი მერყეობის ამპლიტუდა იყოს დაბალი. რომ არა ეროვნული ბანკის მიერ განხორციელებული სავალუტო ინტერვენციები, ჩვენ დღეს გვექნებოდა ლარის კურსის კატასტროფული ვარდნა. მინდა ხაზი გავუსვა, რომ ეს ინტერვენციები ხორციელდება იმ ფულით, რომელიც მთავრობამ ისესხა უცხოეთში. პროცედურა არის ძალიან მარტივი, როდესაც მთავრობა ვალუტას სესხულობს, ეს თანხა მიდის ეროვნულ ბანკში და უკვე ეროვნული ბანკი მთავრობას აწვდის ლარს. ანუ, ფაქტობრივად, ის რასაც ეროვნული ბანკი და მთავრობა ახორციელებს, ეს ფული არის ჩვენი ჯიბიდან გასასტუმრებელი. დასკვნა: ეროვნული ბანკი, დღეისათვის ლარის კურსის სტაბილურობას ინარჩუნებს მოსახლეობის ჯიბეების ხარჯზე. როდესაც მას ამოეწურება ეს თანხები, ეროვნული ბანკი, ბუნებრივია, შეწყვეტს ამ სავალუტო ინტერვენციებს, უფრო მეტიც, ეროვნული ბანკი ამ ინტერვენციებს შეწყვეტს არჩევნების შემდეგ და ლარი დაიწყებს სწრაფ ვარდნას. შედეგად კი მივიღებთ გაუბედურებულ ეკონომიკას. და, მესამე ძალიან მძიმე მომენტი - ყველა ქვეყნის ცენტრალური ბანკი არის დამოუკიდებელი მთავრობებისგან. სამწუხაროდ, საქართველოში ჩამოყალიბდა სიტუაცია, როდესაც ეროვნული ბანკი გახდა მთავრობის მიერ მართვადი. ანუ, მიიღებენ ბრძანებას, რომ შეინარჩუნონ კურსი და ისინი ხარჯავენ უზარმაზარ სავალუტო რეზერვებს კურსის შესანარჩუნებლად. თუმცა, მინდა შევახსენო ჩვენს მკითხველს, რომ ეროვნული ბანკი ყოველთვის იძახდა, რომ ლარის კურსი არის მცურავი კურსი და, რომ ის არ ერევა მის ფორმირების პროცესში. ანუ, ეროვნული ბანკის მართვადობა, უკვე აკნინებს მის როგორც ადგილობრივ ავტორიტეტს, ისევე საერთაშორისო ავტორიტეტსაც და რატომ არის ამაზე გაჩუმებული საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, რომელიც ყოველთვის კბილებით იცავდა ეროვნული ბანკის დამოუკიდებლობას მთავრობისაგან, ეს არის ჩემთვის გასაკვირი და კითხვის ნიშნის წარმომშობი.

რომ არა ეროვნული ბანკის ჩარევა, მთავრობას რა ალტერნატივა ჰქონდა ამ შემთხვევაში?

- რაც არ უნდა ეცადოს მთავრობა, ის თავისი ძალებით ლარის კურსზე ზემოქმედებას ვერ მოახდენს. ეს არის მთლიანად ეროვნული ბანკის პრეროგატივა, რომ დაიჭიროს, დაასუსტოს სხვა ზემოქმედება მოახდინოს გაცვლით კურსზე. ბუნებრივია, ისმის კითხვა, რატომ ვარდება კურსი და რატომ ცდილობს ეროვნული ბანკი მის დაჭერას? კურსი ვარდება ძალიან მარტივი მიზეზის გამო, იმიტომ, რომ ქვეყნიდან გაედინება დიდი ოდენობით თანხა.

რა თანხებია ეს?

- ეს ის თანხებია, რომელსაც ეროვნული ბანკი ხარჯავს სავალუტო ინტერვენციების სახით. როდესაც ეროვნული ბანკი ხარჯავს თანხებს, მაგალითად, როდესაც $40 მილიონი მიყიდა კომერციულ ბანკებს, ეს ნიშნავს, რომ ქვეყნიდან უეცრად გავიდა 40 მილიონი დოლარი და ეს არის ქვეყნიდან გაქცეული თანხები, რომელიც კომერციულ ბანკებს დააკლდა, რომ გადაერიცხათ ვიღაც ვიღაცეების ფინანსური სახსრები საზღვარგარეთ.

რა გავლენას ახდენს პოლიტიკური მოვლენები ქვეყნის ფინანსურ სტაბილურობაზე?

- ვინაიდან, ყოველი პოლიტიკური მოვლენის და შესაბამისად, არჩევნების წინ, სიტუაცია ქვეყანაში ხდება არასტაბილური, ვინაიდან ბიზნესმა არ იცის არჩევნების შემდგომ როგორ ჩამოყალიბდება პოლიტიკური ძალები და იმოქმედებს თუ არა ამ პოლიტიკურ ძალთა გადანაწილება მათ ბიზნესზე და ფინანსებზე, ამიტომაც ისინი ცდილობენ დააზღვიონ თავიანთი ფული პოლიტიკური პრობლემებისაგან და გააქვთ ქვეყნიდან. ეს არის არა მარტო საქართველოს რეზიდენტი ბიზნესმენების ფული, არამედ ასევე არარეზიდენტების, რომლებსაც შემოაქვთ საქართველოში ფული მოგების მისაღებად. რატომ ხდება, რომ საქართველოდან თავისუფლად გარბის ფული? თქვენ იცით, რომ საქართველო არის გამოცხადებული მცირე ზომის ღია ტიპის ეკონომიკად, ეს ნიშნავს, რომ ქვეყანაში კაპიტალის მოძრაობა არის თავისუფალი, ანუ, ნებისმიერი ოდენობის თანხა შეიძლება შემოვიდეს ქვეყანაში და გავიდეს ქვეყნიდან ისე, რომ არავინ იკითხოს და პირველ რიგში, ეროვნულმა ბანკმა, თუ რა ფულია და რატომ გადის ქვეყნიდან. ამ მოვლენას ჰქვია, სავალუტო პოლიტიკის უქონლობა ეროვნული ბანკის მხრიდან. თქვენ იცით, რომ ეროვნული ბანკი, ორგანული კანონით ვალდებულია იქონიოს ფულადსაკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკა და თქვენ წარმოიდგინეთ, ამის შესახებ ყველწლიურად ანგარიშს აბარებს საქართველოს პარლამენტს, თუმცა ფულად საკრედიტო პოლიტიკის რაღაცა დამახინჯებული ელემენტები მაინც გააჩნია და მეტ-ნაკლებად ატარებს, მაგრამ სავალუტო პოლიტიკა ეროვნულ ბანკს საერთოდ არ გააჩნია. სავალუტო პოლიტიკა გულისხმობს ფულის ნაკადების რეგულირებას როგორც ქვეყანაში შესვლის, ისე გამოსვლის მხრივ. ჩვენ ამ შემთხვევაში გვაინტერესებს გასვლა, არც ერთი ცივილიზებული ქვეყანა, რომელიც მთლიანად აკონტროლებს თავის სავალუტო სფეროს, არ მისცემს არც ერთ ბიზნესმენს იმის ნებართვას, რომ ერთბაშად ქვეყნიდან გაიტანოს იმ ოდენობის თანხა, რომელიც აზიანებს სავალუტო კურსის ფორმირების პროცესს. ჩვენი ეკონომიკის მოცულობიდან გამომდინარე, 3-5 მილიონიც კი ერთბაშად გასვლა, უკვე ქმნის სავალუტო პრობლემებს. ეროვნულ ბანკს შეუძლია შეზღუდოს ეს პროცესი და აიძულოს შესაბამისი მარეგულირებელი აქტების საფუძველზე კომერციული ბანკები, გადარიცხონ არა მაგალითად, 5 მილიონი ერთბაშად, არამედ დაანაწევრონ და გადარიცხონ ნაწილ-ნაწილ, ასეთ შემთხვევაში ლარის კურსზე ზემოქმედება იქნებოდა მინიმალური.

და რატომ არ აკეთებს ამას ეროვნული ბანკი?

- ამას ეროვნული ბანკი არ აკეთებს და სამწუხაროდ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი არ აძლევს რეკომენდაციას. ფაქტობრივად, ეროვნული ბანკის ცუდი მუშაობის და უსაქმურობის შედეგად, ლარის კურსის ვარდნა კატასტროფულ შედეგს იწვევს ჩვენი ეკონომიკის განვითარების თვალსაზრისით. უარესიც, ბოლო მიმართვაში, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტმა, ის ბიზნესმენები, რომლებმაც მიმართეს შეკითხვით, რომ ჩვენ ღამე ერთი კურსით ვიძინებთ და დილით სხვა კურსიაო, ასეთი ბიზნესმენები გამოლანძღა, რომ მათ არ შეუძლიათ ბიზნესის წარმოება, რომ ისინი არიან უცოდინარები. ეს იმდენად სამარცხვინოა, რომ აშკარად გამოკვეთავს მათი მუშაობის სტილს, მათ მიაჩნიათ, რომ ეროვნული ბანკი არის თავის საქმიანობაში უმწიკვლო და ბიზნესმენები არიან უცოდინრები. თურმე მათ საქმიანობაზე არავითარი გავლენა არ უნდა მოახდინოს ლარის გაცვლითმა კურსმა. ამის შემდეგ როგორ შეიძლება შევაფასოთ ეროვნული ბანკის საქმიანობა ეს მკითხველის გადასაწყვეტია.

ეპიდემიოლოგიურ ვითარებიდან გამომდინარე, უახლოეს მომავალში ფაქტია, ეკონომიკურ ზრდას არ უნდა ველოდეთ, რა ბერკეტები რჩება სახელმწიფოს, პროცესების მართვისთვის, რა შეუძლია ამ შემთხვევაში გააკეთოს?

- პირველი და მნიშვნელოვანი - რატომ აიღო მთავრობამ ამდენი ვალი? - ამას გააჩნია ორი მიზეზი. პირველი მნიშვნელოვანი მიზეზია, რომ სავალუტო ფონდის პოლიტიკა იმაში მდგომარეობს, რომ არც ერთი განვითარებადი ქვეყნის მთავრობა არ დატოვოს ვალის გარეშე, ანუ, რაც უფრო მეტი ვალი აქვს აკიდებული სახელმწიფოს, მით უფრო ადვილი სამართავია ის სახელმწიფო და მეორე მომენტი ამაზე უფრო მნიშვნელოვანია - ვინაიდან, საქართველო არის ღრმა ეკონომიკურ კრიზისში და მოხმარება არის მნიშვნელოვნად შემცირებული, ეს აშკარად დაეტყო ბიზნესსაქმიანობას, რადგანაც ამ დროს ბიზნესი ძალიან ზარალობს და ერთობლივი მოხმარების სტიმულირებისათვის, აუცილებელია სახელმწიფო ხარჯის გაწევა. ვინაიდან, ჩვენი სახელმწიფო ბიუჯეტი არ არის დიდი მოცულობის, რომ ასეთი ხარჯი გაეწია, შესაბამისად ის ნასესხები თანხა გამიზნული იყო ერთადერთი რამისთვის, რომ ეკონომიკაში მოხვედრილიყო დამატებითი ფული და მოსახლეობას ეს ფული დაეხარჯა. ანუ მთელი ფილოსოფია ამაში მდგომარეობდა და მერე დანარჩენი ეს უკვე იყო ლამაზად შეფუთული - ჩვენ ვზრუნავთ თქვენზე, ანუ მოსახლეობის დახმარება და ასე შემდეგ. სინამდვილეში, ეს თანხა იყო მხოლოდ და მხოლოდ მოხმარების გაზრდისათვის, ანუ დამატებითი ფულის ჩადებისთვის ქვეყნის ეკონომიკაში. ეს არის იმისი მაქსიმუმი, რაც შეუძლია დღეს საქართველოს მთავრობას რომ გააკეთოს. მათ ეკონომიკური კრიზისის მოთოკვა და ეკონომიკის გაჯანსაღება, უახლოეს პერიოდში, დამოუკიდებლად არ შეუძლიათ.

აზიის განვითარების ბანკი მომავალ 2021 წელს 4,5%-იან ზრდას პროგნოზირებს, რას ეყრდნობა მსგავსი გათვლებისას?

- ეს პროგნოზი ატარებს ალბათობის ხასიათს. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ეკონომიკური ზრდის პროგნოზებს დებს ყოველ თვე და ის ყოველთვის არის სხვადასხვა, თუმცა ამის არც რცხვენიათ, იმიტომ რომ ისინი სხვადასხვა ფაქტორებზე ანგარიშობენ. მარტო ეკონომიკური ფაქტორები არ არის საკმარისი პროგნოზის გასაკეთებლად, ამას თან უნდა ერთვოდეს პოლიტიკური ფაქტორები. ყველანი ერთად იძლევა ამ პროგნოზის დადების საშუალებას. ამიტომ, ჩემი რჩევა იქნება, რომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ მიანიჭონ ამ პროგნოზებს, ისინი არაფრის მთქმელი არ არის.

საგარეო ვალი ძალიან შემაშფოთებელ ზღვარზეა მისული. ეს ვალი რამდენად მძიმე ტვირთად დააწვება, პირველ რიგში, ქვეყნის მოსახლეობას?

- დღეს შეერთებული შტატების ვალი აჭარბებს მის შიდა მთლიან პროდუქტს, იაპონიის ვალი 200%-ით აჭარბებს მის მთლიან შიდა პროდუქტს. საქმე ის არ არის, რამდენი ვალი გაქვს, საქმე ისაა როგორ ხარჯავ ვალად აღებულ თანხას. თუ ქვეყანა მოიქცევა ისე, როგორც საქართველოს მთავრობა და გაანიავებს ფულს, რომელიც მან სესხად აიღო, ამ სესხის გადახდა ეკონომიკისთვის იქნება ძალიან მძიმე. მოუწევთ არაპოპულარული ზომების გატარება, გადასახადების გაზრდა, რომ პირნათლად შეასრულონ ვალდებულებები და ეს არის კრიტიკულად მნიშვნელოვანი, რომ სახელმწიფო, რომელიც ვერ იხდის თავის ვალებს, ითვლება გაკოტრებულად და მას სხვა არასდროს არ ასესხებს ფულს. ამიტომ, ვალის გადახდა არის მნიშვნელოვანი და მის განსახორციელებლად მთავრობა ყველანაირად წიხლს დააჭერს მოსახლეობას, რომ მისგან ამოქაჩოს რაც შეიძლება მეტი ფული. ვალი არ არის საშიში, თუ ის ვალი ხმარდება ეკონომიკურ ზრდას და ამ ვალის გადახდა იქნება ბევრად უფრო ადვილი, ვიდრე იმ ვალის, რომელიც იფლანგება და ფაქტობრივად, არ ზრდის ეკონომიკას. ამიტომ, ჩვენი საგარეო ვალი თავისი სტრუქტურით არის ბევრად უფრო საშიში, ვიდრე ვთქვათ, იაპონიის 200%-იანი ვალი.