სტალინურმა რეპრესიებმა ვერ გატეხა ქართველი სამღვდელოება. არც ერთ ქართველ სასულიერო პირს სამშობლო არ დაუტოვებია, განსხვავებით, „სოციალ-დემოკრატიული“ მთავრობისგან. არადა, ეს წლები საქართველოს უახლოეს ისტორიაში ყველაზე უმძიმესი იყო. ეკლესიების რიცხვი დღითი-დღე მცირდებოდა, სასულიერო პირებს სიკვდილით სჯიდნენ, ხშირად ნაწამებ და ყელგამოჭრილ მოძღვრებს თავიანთ ეკლესიებთან პოულობდნენ. ამის გამო ბევრმა სასულიერო პირმა მღვდლის ანაფორა გაიხადა. თუმცა დარჩნენ ის იშვიათი სასულიერო პირები, რომლებიც შეგნებულად დაადგნენ მოწამეობრივ გზას.

1924 წლის აჯანყების დამარცხების შემდეგ საქართველოში სისხლის ტბა დადგა, დაჭრილი მამაკაცები და ქალები საავადმყოფოს საწოლებიდან გაჰყავდათ დასახვრეტად, ასევე ექცეოდნენ სტუდენტებს, მღვდლებს, რომელთა ნაწილსაც აჯანყებასთან საერთო არაფერი ჰქონდა. საქართველოში აიკრძალა ყველა პოლიტიკური პარტია, გარდა კომუნისტური პარტიისა.

საქართველოს ოკუპაციისთანავე დაფუძნდა „მებრძოლ ათეისტთა საბჭო“, რომელსაც დიდი ოდენობით თანხები გამოუყვეს. მას დაევალა ანტირელიგიური პროპაგანდის გაწევა ლენინის სიტყვებზე დაყრდნობით, „რელიგია ხალხის ოპიუმია. რელიგია სულის არაყივითაა, რომელშიც კაპიტალის მონები თავიანთ ადამიანურ სახეს და ღირსების გრძნობას კარგავენ“.

რატომ ამოიღო მიზანში საბჭოთა რეჟიმმა სასულიერო პირები?! ამის შესახებ For.ge-ს საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მკვლევარ ირაკლი ხვადაგიანს ესაუბრა.

ირაკლი ხვადაგიანი: საბჭოთა რეჟიმის მხრიდან ანტირელიგიური ბრძოლა საბჭოთა ოკუპაციის პირველივე ხანიდან იწყება, როდესაც რევკომი, (საოკუპაციო ხელიუფლება) იღებს დეკრეტს ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის შესახებ. დღეს რომ კითხულობ ამ დეკრეტს, თუ კარგად არ იცი ეს სფერო და პრობლემატიკა, გგონია, რომ ეს არის სრულიად თანამედროვე სეკულარული მიდგომა, რომ სახელმწიფო და ეკლესია იყოს გამიჯნული. აქ იგულისხმება, რომ სახელმწიფო არის სხვა, ხოლო ეკლესია არის სხვა და მათ შორის არანაირი გადაკვეთა და შერწყმა არ უნდა ხდებოდეს, რადგან ეს ორივესთვის ცუდია. ამიტომ ეკლესია უნდა იყოს ცალკე, კერძო ორგანიზაცია, რომელიც თვითონვე მიხედავს თავის საქმეებს.

რევკომმა ამით ახალი არაფერი თქვა, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ასეთი გამიჯვნა დემოკრატიულ რესპუბლიკასაც ჰქონდა და შემდეგ უკვე კონსტიტუციაშიც აისახა ეს ყველაფერი, თუმცა აქ იყო ერთი ყველაზე საკვანძო განსხვავება, რაც აჩვენებს, რომ რეალურად საოკუპაციო რეჟიმმა ამ დეკრეტითვე დაიწყო რელიგიური გაერთიანებების შევიწროება. კერძოდ, მათ ეზღუდებოდათ იურიდიულ პირად, ანუ რეგისტრირებულ ორგანიზაციად ყოფნა.

ეს ნიშნავს, რომ იურიდიულად რელიგიური გაერთიანებები აღარც არსებობდნენ?

- ეს ნიშნავს, რომ კანონიერ დონეზე არსებობის საშუალება მათ მოუსპეს. რეჟიმი აცხადებდა, თქვენ არ არსებობთ კანონის წინაშე, ამიტომ, თუკი რომელიღაც ორგანიზაცია არ არის რეგისტრირებული, მას არ შეუძლია ილაპარაკოს, როგორც ოფიციალურმა ორგნიზაციამ და არაფერი არ შეუძლია გააკეთოს კანონიერად, ანუ ორგანიზაცია ვერ მიხედავს საკუთრებას, ვერ ჩაატარებს გარკვეულ პროცედურებს. მართალია, ეს გულისხმობს, რომ თქვენ აღარ არსებობთ, მაგრამ აქტიური რეპრესიები საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ არ დაწყებულა 1922-23 წლებამდე და, როდესაც ეკლესიის წინააღმდეგ მოქმედებები დაიწყო, ამის კატალიზატორი იყო ეკლესიის ქმედებები. ეს გამოიხატა შემდეგში, რომ კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის სახელით გავრცელდა მემორანდუმი გენუის კონფერენციაზე, რომლითაც კათოლიკოსი მიმართავდა ევროპის ქვეყნებს საქართველოს ოკუპაციის შესახებ და ასახავდა, თუ როგორი რეჟიმი დამყარდა საქართველოში.

გენუის კონფერენციაზე მიმართვა რომ არ გავრცელებულიყო, საქართველოს ეკლესია დაცული იქნებოდა ათეისტი ბოლშევიკებისგან?

- ვერ ვიტყვით, რა იქნებოდა, ადრე თუ გვიან, ეკლესიაზე ზეწოლა უთუოდ დაიწყებოდა, თანაც დაიწყებოდა საკმაოდ მალე. თუმცა ამას სულ სხვა ელფერი ექნებოდა. ამ მიმართვამ კი უკვე ინიციატივა მისცა საბჭოთა რეჟიმს ხელში, რომ დაუყოვნებლივ დაეწყო ეკლესიის წინააღმდეგ მოქმედებები. ოკუპაციის შემდეგ უშუალოდ ეკლესიის წინააღმდეგ ნაბიჯები არ გადადგმულა, ერთადერთი, ეს იყო საეკლესიო ქონების საკითხი. იყო შიში, რომ მოსალოდნელი იყო მასობრივი დარბევა და ძარცვა-გლეჯა, ამიტომ სამღვდელოებამ დაიწყო მათ განკარგულებაში დარჩენილი ძვირფასეულობის ევაკუაცია და გადამალვა, რათა ეს განძეულობა გადაერჩინათ. შემდეგ უკვე 1922 წელს დაიწყო ფართო ანტირელიგიური კამპანია ზუსტად ამ მემორანდუმის საბაბით და საბჭოთა რეჟიმმა თავისი პროპაგანდით ეს ფაქტი წარმოაჩინა, თურმე როგორ ებრძვის სამღვდელოება, როგორც კონტრევოლუციური ძალა, საბჭოთა ხელისუფლებას. შემდეგ უკვე იყო ამ გადამალული განძის აღმოჩენა. საბჭოთა პროპაგანდამ ესეც წარმოაჩინა, თითქოს ბოროტი სამღვდელოება როგორ უმალავს განძეულს საზოგადოებას. ამის შემდეგ მოხდა ამ განძის ამოღება, გასახელმწიფოებრიობა, ნაწილის რეალიზაცია, ძვირფასი ლითონების გაყიდვა და ამ ფულით სახელმწიფოს სხვადასხვა მოქმედებების დაფინანსება. პროპაგანდისტულად ეს თითქოს მოხდა დამშეულთა სასარგებლოდ.

სად იპოვეს განძი?

- განძი ჩაფლული იყო ქუთაისში, საეპისკოპოსო სახლის ტერიტორიაზე. დღემდე გაურკვეველია, როგორ აღმოაჩინეს ეს განძი, სავარაუდოდ, შიგნიდან მიღებული ინფორმაციით. ამასობაში რეგიონებში ანტირელიგიური კამპანია გაიშალა. საამისო კანონი უკვე ჰქონდა საბჭოთა რეჟიმს, რაც ნიშნავდა, რომ ეკლესიები უკვე აღარავის საკუთრება აღარ იყო, ამიტომაც დაიწყო მათი მასობრივი გამოყენება სხვადასხვა საჭიროებისთვის, რაც ძალიან მძაფრ გამოხმაურებას ჰპოვებდა რეგიონებში, სოფლად, სადაც მცხოვრები საზოგადოება რელიგიის მიმართ პოზიტიურად იყო განწყობილი და საკუთარი თავი მიაჩნდა მრევლად, ისინი ტრადიციის ნაწილადაც ხედავდნენ ეკლესიას. 20-იან წლებში რეჟიმი მოქმედებდა უფრო რბილად, შემოვლითი გზით, ეკონომიკური ბარიერების დაწესებით და შევიწროებით აიძულებდა სამღვდელოების უმრავლესობას, გაეხადათ ანაფორა, უარი ეთქვათ ეკლესიაში სამსახურზე და გადაქცეულიყვნენ ჩვეულებრივ მოქალაქეებად.

სამღვდელოების მცირე ნაწილმა სულიერი სიძლიერე გამოავლინა და ანაფორა არ გაიხადა, რაც მათ მიერ არჩეული ნებაყოფლობითი გზა იყო. ამან გამოაჩინა, ვინ იყო ნამდვილად მოწოდებით სასულიერო პირი?

- ძალიან მცირე ნაწილი დარჩა ბოლომდე ერთგული. ალბათ, ეს ეკლესიის გამოწვევაა, აჩვენოს მაგალითი, რომ მის წინააღმდეგ ბრძოლა არის ის, რისთვისაც საერთოდ ეკლესიაა მოწოდებული, რომ ტანჯვით მიაღწიოს ჭეშმარიტების ქადაგებას. ცოტა ტრაგიკომიკურია და დღევანდელი გადასახედიდან რთული სათქმელია, მაგრამ რეალურად რეჟიმის მიერ მოწყობილი მსგავსი დევნა-შევიწროებით გამოჩნდა ლაკმუსის ქაღალდი, რომელმაც აჩვენა, რომელმა სამღვდელო პირმა სცადა რელიგიური, ეთიკური და სხვადასხვა შეხედულებების გამო შეწინააღმდეგებოდა რეჟიმს. მათგან განსხვავებით, სხვა სასულიერო პირებისთვის პირველივე ფინანსური და ეკონომიკური დაბრკოლება საკმარისი გახდა, გაეხადათ ანაფორა.

შეიძლება, ეს ადამიანები აპრიორი წმინდანებად შეირაცხონ, რადგან შეგნებულად აირჩიეს ეს გზა?

- ეს სუფთა თეოლოგიური საკითხია. ვინც მაინც დარჩა და აგრძელებდა მღვდელმსახურებას, თავისთავად, ეს იყო ძალიან მკაფიო მაგალითი შეურიგებლობისა და პრინციპების დაცვისა. თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ მათ შორისაც ყველა ამ იდეით იყო ანთებული, უბრალოდ, 20-იან წლებში მაინც არსებობდა მოლოდინი, რომ ეკლესიის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება დღეს თუ ხვალ დასრულდებოდა. წარმოიდგინეთ, მაღალი იერარქების მდგომარეობა, რომელთაც, უბრალოდ, არ შეეძლოთ, მიეტოვებინათ ის, რასაც მთელი სიცოცხლე აკეთებდნენ, უცებ გადაკვალიფიცირებულიყვნენ და სხვა საქმისთვის მოეკიდათ ხელი.

მაგრამ სისხლიანი 1937 წლის შემდეგ ცალკეულმა მოძღვრებმა კვლავაც გააგრძელეს სასულიერო პირის რთული მისია, ეს, ალბათ, უკვე სულ სხვა განზომილებაა.

- ამის შემდეგ ბევრი რამ იცვლება, მართალია, 20-იანი წლების მეორე ნახევარში ცოტა მიჩუმდა სიტუაცია, მაგრამ უკვე 20-იანი წლების ბოლოსთვის კიდევ განახლდა ანტირელიგიური კამპანია, თანაც უფრო მეტი ძალით. მთელი საბჭოთა პროპაგანდა, საბჭოთა პრესა წარმოაჩენდა მღვდლებს კულტის მსახურებად, დასაცინ ობიექტებად, ასეთი დამოკიდებულება გრძელდებოდა კოლექტივიზაციის პროცესის კვალდაკვალ. იყო ბევრი შემთხვევა კულტის მსახურების საჯარო დამცირების, საჯარო გაკრეჭვის და უკვე 30-იანი წლების მეორე ნახევრისთვის ზოგიერთმა მღვდელმა დაუშვა კომპრომისი, გაიხადა ანაფორა, გაიკრიჭა, როგორც იტყოდნენ მაშინ, მაგრამ საიდუმლოდ მაინც განაგრძობდა რიტუალების შესრულებას, მონათვლას, იატაკქვეშა წირვების ჩატარებას. ამ მხრივ ეს არის სუფთა ფურცელი ჩვენი ეკლესიის ისტორიის კვლევისთვის, რადგან რუსეთში, უკრანაშიც არსებობდა იატაკქვეშა ეკლესია. საქართველოში იყო თუ არა იატაკქვეშა ეკლესია, ეს არავინ იცის, რადგან არავის უკვლევია. 1937-38 წლების, ანუ მასობრივი ტერორის დროს, ლეგენდად არის შემორჩენილი, რომ ეს ყველაფერი ხდებოდა დასმენით. რაღაც პროცენტით, ეს ასეც იყო, მაგრამ ძირითადად ეს იყო გენერალური წმენდა ყველა ანტისაბჭოთა ელემენტის. მათ შორის, ყოფილი ან მოქმედი მღვდელი უკვე საკმარისი ნიშანი იყო იმისთვის, რომ მის მიმართ რეპრესია განეხორციელებინათ. ამიტომ მოქმედი მღვდელმსახურების ნაწილი, საუბარია რამდენიმე ათეულ ადამიანზე და, ასევე, გაცილებით მეტი ყოფილი მღვდელმსახური დახვიტეს ან გადაასახლეს. ფიზიკური განადგურების მხრივ დარტყმა იყო 1937-38 წლებში, თუმცა ამის შემდეგ, 1943-44 წლებიდან უკვე იწყება დიდი შემობრუნება.

საბჭოთა რეჟიმის შემობრუნება სამამულო ომში ეკლესიის გამოყენების მცდელობას უკავშირდება?

- მე ამას მეორე მსოფლიო ომს ვუწოდებ, რადგან სამამულო ომი ეს საბჭოთა ტერმინია და არ ასახავს იმას, რასაც სინამდვილეში წარმოადგენდა ეს ომი. ეს იყო საბჭოთა პოლიტიკის შემობრუნება, როდესაც რეჟიმმა დაიწყო რელიგიის გამოყენება თავისი მიზნებისთვის. როგორც ჩანს, ომის დროს რეჟიმს უნდოდა გარკვეული მორალური მხარდაჭერისთვის ეკლესიის ჯერ კიდევ შერჩენილი რესურსის გამოყენება. ამ დროს უკვე ნაციონალური პოლიტიკის გადაწყობა მიმდინარეობს, სადაც რელიგიურ გრძნობებსაც თავისი ადგილი უჭირავს და ეკლესიის კონტრიბუციაც გამოიხატა პროპაგანდაში ჩართულობით, ომის დროს მხარდაჭერით, ფაშიზმის, როგორც სამკვდრო-სასიცოცხლო საფრთხედ გამოცხადებით და მის წინააღმდეგ ბრძოლის მოწოდებით. ამასთან, ეკლესია, რომელიც ჯერ კიდევ არსებობდა, იმის მიუხედავად, რომ სტატუსი არ გააჩნდა, სიმბოლურ ფინანსურ დახმარებასაც უწევდა სახელმწიფოს, მას გარკვეული შემოსავალი ჰქონდა თუნდაც სანთლების რეალიზაციით, სხვა საშუალებით და ფრონტის საჭიროებისთვის გარკვეულ თანხებს სწირავდა.

ომის დასრულების შემდეგ ეკლესია უკვე გახდა ცივი ომის მონაწილე, როგორც საბჭოთა რეჟიმის ორგანული ნაწილი. ამ დროს იცვლება კანონმდებლობა, ეკლესიას უკვე აქვს ლეგალური სტატუსი და ყალიბდება შემდეგი ორგანოები: ეს არის ჯერ მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა რწმუნებულის სამმართველო, შემდეგ უკვე რელიგიათა სააგენტო. ოფიციალურად ეს იყო რელიგიის სამინისტრო, რომელიც კურირებდა ყველა საქმეს ეკლესიებთან და რელიგიურ გაერთიანებებთან დაკავშირებით.