იოსებ სტალინის ხელში განუსაზღვრელი ძალაუფლების თავმოყრა და საბჭოთა კავშირის ყველა წარმატების მისთვის მიწერა ძალიან აღიზიანებდა საბჭოთა პოლიტიკური და სამხედრო ელიტის ნაწილს. რუსი ინტელიგენცია ძალზე განიცდიდა, რომ ზესახელმწიფოს სათავეში იდგა არა რუსი, არამედ ქართველი, რომელიც იმაზე გაცილებით დიდ ძალაუფლებას ფლობდა, ვიდრე ბოლო რომანოვი იმპერატორები. სტალინისადმი ზიზღმა კულმინაციას მიაღწია მეოცე საუკუნის 30-იან წლებში, ფართომასშტაბიანი პოლიტიკური რეპრესიების დროს.

დოკუმენტურად მთლად დადასტურებული არ არის, მაგრამ, თუ ზოგიერთ წყაროს ვერწმუნებით, საბჭოთა პოლიტიკური ელიტის ნაწილი სტალინის გადაყენებასა და მისი უფრო ლოიალური პოლიტიკური ლიდერით შეცვლასაც კი გეგმავდა. სტალინი, ცხადია, გრძნობდა ყოველივე ამას და შესაძლო კონკურენტებსა და მათ მხარდამჭერებს დიდი დაუნდობლობით უსწორდებოდა. სტალინი უწყოდა, რომ მონას შეუძლია სამსახური, მაგრამ არ შეუძლია ერთგულება. ბელადმა ისიც კარგად იცოდა, რომ მლიქვნელობა დაჩოქილი აგრესიაა და მლიქვნელი ოდესმე, შეიძლება, საშიშ ადამიანადაც იქცეს. სწორედ ამ პრინციპებიდან გამომდინარე სტალინმა სიკვდილით დაასჯევინა დიდი რეპრესიების ორი გამოჩენილი ორგანიზატორი: საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისრები (მინისტრები) ჰენრიხ იაგოდა და ნიკოლაი ეჟოვი, ხოლო 1938 წელს ამ თანამდებობაზე ლავრენტი ბერია დანიშნა.

ლავრენტი ბერიამ სპეცსამსახურებში დიდი წმენდა ჩაატარა და ხელმძღვანელ თანამდებობებზე თბილისიდან გადაყვანილი მისი ერთგული თანამებრძოლები (სერგო გოგლიძე, ბოგდან ქობულოვი, ვლადიმერ დეკანოზოვი და სხვები) დანიშნა. ამის შემდეგ ზიზღი სტალინისა და ბერიასადმი დღითიდღე იზრდებოდა, მაგრამ ხელისუფლებიდან მათი ჩამოცილების მცდელობის საკითხი დღის წესრიგიდან მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამ მოხსნა. რუსები მიხვდნენ, რომ ამ დიდი განსაცდელისგან სტალინის გარეშე თავს ვერ დაიხსნიდნენ.

მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ ვითარება შეიცვალა. საბჭოთა პოლიტიკური და სამხედრო ელიტის ნაწილს მიაჩნდა, რომ ამიერიდან ფონს სტალინისა და ბერიას გარეშეც გავიდოდნენ. ძალიან ფრთხილად, კონსპირაციის ყველა წესის დაცვით დაიწყო სტალინისა და ბერიას წინააღმდეგ შეთქმულების ორგანიზება. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, რუსებმა ჯერ ბერიას თავიდან მოცილება გადაწყვიტეს. ყველა კარგად გრძნობდა, რომ სტალინი დიდხანს ვეღარ იცოცხლებდა და, თუ მას ლავრენტი ბერია შეცვლიდა, რუსებს კიდევ დიდხანს მოუხდებოდათ კრემლში ქართველების ბატონობის ატანა. ამის დაშვება კი პოლიტიკური და სამხედრო ელიტის დიდ ნაწილს (ნიკიტა ხრუშჩოვი, ლაზარ კაგანოვიჩი, ნიკოლაი ბულგანინი, გიორგი ჟუკოვი და სხვები) არასგზით არ სურდა.

გადაწყდა ლავრენტი ბერიას გზიდან ჩამოცილება, მაგრამ ეს ადვილი საქმე არ იყო. უპირველეს ამოცანას წარმოადგენდა სტალინის დარწმუნება ბერიას მოღალატეობაში, რადგან სტალინის ნებართვის გარეშე ბერიას ხელს ვერავინ ახლებდა. მაინც, რა ბრალი უნდა დაედოთ ლავრენტი ბერიასთვის, რომელსაც მეორე მსოფლიო ომმა უდიდესი ავტორიტეტი შესძინა და იმჟამად ძლიერების ზენიტში იმყოფებოდა?! საბჭოთა პოლიტიკური ელიტის იმ ნაწილმა, რომელსაც ნიკიტა ხრუშჩოვი ედგა სათავეში, ძალზე ვერაგული გეგმა მოიფიქრა: ბერიასთვის ბრალი უნდა დაედოთ „მეგრელ ნაციონალისტთა” მფარველობასა და წაქეზებაში. გეგმის რეალიზების გზაც ძალზე ეშმაკურად მოიფიქრეს ინფორმაცია ბერიას მეგრელ ნაციონალისტთა მფარველობის შესახებ მოსკოვში თბილისიდან უნდა შესულიყო და შედგენილი უნდა ყოფილიყო ისე, რომ სტალინი მის ჭეშმარიტებაში არ დაეჭვებულიყო. უკეთეს მიზეზს ბერიას დასამხობად რუსები ვერ მოიფიქრებდნენ.

ბერიას წინააღმდეგ შეთქმულების წარმატებით განხორციელებაში მთავარი როლი უნდა ეთამაშა საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს, საიდანაც უნდა წასულიყო ინფორმაცია მოსკოვში მეგრელ ნაციონალისტთა შესახებ. ეს კი შეუძლებელი იყო, რადგან საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების მინისტრი, ბერიას ერთგული, ავქსენტი რაფავა გახლათ. ნიკიტა ხრუშჩოვმა და მისმა ჯგუფმა მოახერხეს ბერიას ნების წინააღმდეგ მინისტრობიდან ავქსენტი რაფავას გათავისუფლება და მის ადგილას ნიკოლოზ რუხაძის დანიშვნა. ნიკოლოზ რუხაძე თავიდანვე იყო საქმის კურსში, რომ ბერიას წინააღმდეგ უნდა შეეთხზა „მეგრელ ნაციონალისტთა“ საქმე. რუხაძის კანდიდატურა შემთხვევით არ შერჩეულა, მას ბერია ეზიზღებოდა და პიროვნულადაც დაინტერესებული იყო მისი დამხობით. ამიტომ იყო, რომ რუხაძე გაორმაგებული ენერგიით შეუდგა მოსკოვიდან მიღებული დავალების შესრულებას.

1951 წლის ნოემბრიდან ნიკოლოზ რუხაძის მეთაურობით დაიწყო „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმის შეთხზვა. მისი პირველი მსხვერპლი გახდა საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის მეორე მდივანი მიხეილ ბარამია. დააპატიმრეს საქართველოს იუსტიციის მინისტრი ავქსენტი რაფავა, საქართველოს მთავარი პროკურორი ვლადიმერ შონია, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი პეტრე შარია და სამეგრელოს რეგიონის ბევრი თანამდებობის პირი. აპატიმრებდნენ წარმოშობით მეგრელ თანამდებობის პირებს, ვინც თავის დროზე თბილისში, ბათუმში და სხვაგან ლავრენტი ბერიას მიერ იყვნენ დანიშნული. საგამოძიებო მასალებში ჩნდება აშკარად შეთხზული ცნობები „მეგრელ ნაციონალისტთა ორგანიზაციის“ არსებობის შესახებ.

ნიკოლოზ რუხაძე საიდუმლო მოხსენებებს უშუალოდ სტალინს უგზავნიდა. თავად რუხაძე ხვდებოდა, რომ ცეცხლს ეთამაშებოდა, ამიტომ იყო, რომ სტალინისადმი მიწერილ მოხსენების ტექსტში მანქანაზე გადაბეჭდვისას მემანქანეს, გვარების ადგილს ატოვებინებდა და შემდეგ თავისი ხელით ავსებდა. ასე რომ, რუხაძის მოხსენებით ბარათში ჩამოთვლილი პირების ვინაობა იცოდა ორმა ადამიანმა: თავად ნიკოლოზ რუხაძემ და იოსებ სტალინმა.

მეტად საინტერესოა საკითხი – გრძნობდა, თუ არა სტალინი, რომ „მეგრელ ნაციონალისტთა“ საქმე თავიდან ბოლომდე შეთხზული იყო და იგი ბერიას დამხობას ისახავდა მიზნად? ენდობოდა, თუ არა სტალინი ნიკოლოზ რუხაძეს? ერთი რამ კი ცხადია: საქართველოში უამრავი ადამიანი დააპატიმრეს, სასტიკად აწამებდნენ მათ ციხეში, გამოძიების მასალები უკვე ათეულ ტომებს ითვლიდა, მაგრამ მოსკოვში ეს საქმე გახმაურებული არ ყოფილა. აღსანიშნავია, რომ თბილისში გამოძიების პროცესში დაგროვილ ათეულობით ტომში ლავრენტი ბერიას გვარი არსად ფიგურირებდა. ძალზე საინტერესოა ისიც, რომ სტალინს ბერიასთან „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმის ძიების დაწყებიდან რამდენიმე თვის შემდეგაც კი არავითარი საუბარი არ ჰქონია.

სტალინი რაღაცას ელოდა, გადაწყვეტილებას არ იღებდა, თუმცა, თბილისში მიმდინარე გამოძიებით დიდად იყო დაინტერესებული. არც ლავრენტი ბერია ჩქარობდა. მიუხედავად იმისა, რომ საქარათველოში ბერიას უერთგულესი თანამდებობის პირები დააპატიმრეს, ამ უკანასკნელს თავი ისე ეჭირა, რომ თითქოს არაფერი ხდებოდა. ლავრენტი ბერია იმთავითვე მიხვდა, რომ „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმე მის დასამხობად იყო გამოგონილი. ბერია რომ საქმის ძიების მსვლელობით დაინტერესებულიყო ან დაპატიმრებულთაგან რომელიმე პიროვნების დაცვა ეცადა, იგი არაპირდაპირ დაადასტურებდა თავის კავშირს „მეგრელ ნაციონალისტებთან“. ასეთ შეცდომას კი ლავრენტი ბერია არ დაუშვებდა.

დუმდა სტალინი, დუმდა ბერიაც. ამიტომ, ვფიქრობთ, რომ სტალინს დიდად არ სჯეროდა არც „მეგრელ ნაციონალისტთა ორგანიზაციის“ არსებობა და არც მეგრელ ნაციონალისტებთან ლავრენტი ბერიას კავშირი. ამაზე მეტყველებს ისიც, რომ მეგრელ ნაციონალისტთა საქმის ძიება ჯერ კიდევ დამთავრებული არ იყო, როდესაც სტალინმა ერთ-ერთი ოფიციალური გამოსვლისას ყველას აგრძნობინა, რომ მას არ სჯეროდა ბერიას მონაწილეობა ამ საქმეში. იქნებ, სტალინის ეს ღია და პირდაპირი განცხადება იმ ადამიანების გასაგონად იყო ნათქვამი, ვინც ბერიას წინააღმდეგ მეგრელ ნაციონალისტთა საქმე ააგორეს?! აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ, მიუხედავად ასეთი კატეგორიული განცხადებისა, სტალინს „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმის ძიების შეწყვეტის ბრძანება არ გაუცია, პირიქით, დაპატიმრებები კვლავ მიმდინარეობდა.

ბელადის პოზიციის გასარკვევად ძალზე მნიშვნელოვანია, შემდეგი ფაქტი: 1952 წლის ივლისში თანამდებობიდან გაათავისუფლეს საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების მინისტრი, „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმის მთავარი შემთხზველი ნიკოლოზ რუხაძე. ვისი დამსახურება იყო ეს – იოსებ სტალინის მიერ დამოუკიდებლად მიღებული გადაწყვეტილება, თუ სტალინისა და ბერიას საიდუმოლო მოლაპარაკების შედეგი? ერთი რამ ცხადია: სტალინი რუხაძეს აღარ ენდობოდა და ამიტომ გაწირა იგი. რუხაძე თბილისიდან მოსკოვში, ლეფორტოვოს ციხეში გადაიყვანეს. დაიწყო მისი საქმის გამოძიება. სამი წლის განმავლობაში რუხაძე თავის მართლებას ცდილობდა, მაგრამ მისი არავის სჯეროდა. ლავრენტი ბერიას ნიკოლოზ რუხაძის სწრაფად დახვრეტა ხელს არ აძლევდა, რადგან მას უნდა დაესახელებინა ბერიას წინააღმდეგ მოწყობილი შეთქმულების ორგანიზატორები. რუხაძემ კარგად იცოდა, როგორც კი ამ ინფორმაციას გასცემდა, მაშინვე დახვრეტდნენ. სტალინიც არ ჩქარობდა რუხაძის დახვრეტას. ეტყობა, მასაც ბევრი კითხვა გაუჩნდა „მეგრელ ნაციონალისტთა“ საქმის ძიების პროცესში.

ნიკოლოზ რუხაძეს ბედმა გაუღიმა: მან ციხეში მყოფმა შეიტყო, ჯერ სტალინის გარდაცვალების, შემდეგ კი ბერიას დახვრეტის ამბავი. თუმცა, ბედმა მხოლოდ დროებით გაუღიმა. რუხაძე იმ ადამიანებმა (ხრუშჩოვმა და მისმა თანამოაზრეებმა) გაწირეს, რომლებმაც ბერიას წინააღმდეგ მოწყობილ შეთქმულებაში მთავარი როლის შესრულება დააკისრეს. 1955 წელს იგი გაასამართლეს და სასჯელის უმაღლესი ზომა – დახვრეტა მიუსაჯეს.

სტალინის გარდაცვალებამ და ბერიას მკვლელობამ „მეგრელ ნაციონალისტთა” საქმეში ბევრი კითხვა დატოვა პასუხგაუცემელი. საბჭოთა კავშირის პოლიტიკურ ხელმძღვანელობაში დროებით ზავი ჩამოვარდა. სტალინის სიკვდილმა ხელისუფლებისათვის მებრძოლები გარკვეულ დრომდე შეარიგა.