დავით გარეჯის პრობლემის გადაწყვეტა საქართველომ ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში სცადა. ცეკას ყოფილი პირველი მდივნის ჯუმბერ პატიაშვილის ძალისხმევით, ბერთუბნის მონასტრის სანაცვლოდ ქართულმა მხარემ აზერბაჯანს ტერიტორიის გაცვლა შესთავაზა, რაც საერთაშორისო პრაქტიკაში მიღებულია. თუმცა მაშინ შეთანხმება ბოლომდე ვერ მოხერხდა.

ამას წინ უძღოდა რთული პროცესები. კერძოდ, ქართულ საზოგადოებაში მწვავედ დაისვა საკითხი, რომ დავით გარეჯის სამონასტრო კომპლექსს აზიანებდა იქვე განთავსებული სამხედრო პოლიგონი. ჩვენ ამ პოლიგონის 10%, ანუ 10 ათასი ჰექტარი გვეკუთვნოდა, დანარჩენი აზერბაიჯანელებს ეკავათ. ეს მაშინ სამხედრო საიდუმლოებად ითვლებოდა. თუმცა 1988 წელს არაფორმალებმა წამოიწყეს ხმაური გარეჯის კომპლექსთან დაკავშირებით, თბილისში პოლიგონის გაუქმების მოთხოვნით მიტინგი გაიმართა.

საქმეში ჩაერია მოსკოვი. გორბაჩოვმა ჯუმბერ პატიაშვილს დოკუმენტაცია მოსთხოვა დავით გარეჯთან მიმართებით, პატიაშვილი მოსკოვში ჩავიდა, თავის მხრივ, გორბაჩოვმა დაურეკა თავდაცვის მინისტრ იაზოვს და საკითხის გარკვევა დაავალა. ჯუმბერ პატიაშვილის სურვილი იყო, ბერთუბნის გასწვრივ ივრისპირებზე აზერბაიჯანელებისთვის სანაცვლოდ 70 ჰექტარი ტერიტორია მიეცა, ხოლო ქართველებს დარჩენოდათ ბერთუბანი. ყველაფერი შეთანხმებული იყო, 70 ჰექტარს გვაძლევდნენ აზერბაიჯანელებიც, მაგრამ პოლიტიკურ პროცესთა გამო სიტუაცია შეტრიალდა...

დავით გარეჯის პრობლემის მოგვარების შესახებ For.ge-ს ჯუმბერ პატიაშვილი ესაუბრა.

ჯუმბერ პატიაშვილი: იმ პერიოდში შეთანხმებას მივაღწიეთ, ყველაფერი გადაწყვეტილი იყო. პრობლემა მაშინ ის კი არ იყო, რომ დავით გარეჯში შევსულიყავით, არამედ ლაპარაკი იყო ბერთუბანზე და ბერთუბნის გამო ქართულმა მხარემ აზერბაიჯანელებს მონაცვლეობა შესთავაზა. 70 ჰექტარი შევთავაზეთ ივრისპირებზე, რათა ბერთუბნის ტერიტორია დაგვებრუნებინა.

იმ პერიოდში რატომ ვერ მოხერხდა შეთანხმების შესრულება? ეს ნიშნავს, რომ აზერბაიჯანელების დაყოლიება დღესაც რთული იქნება?

- არ ვიცი, აზერბაიჯანელებს უკვე 30 წელია არ დავლაპარაკებივარ. ჩვენ მაშინ შეთანხმებულნი ვიყავით, 1989 წლის 26 მარტს ხელშეკრულებაც ვაჩვენე მარიკა ლორთქიფანიძეს. ამ შეთანხმების მიხედვით, ქართული ცენტრი უნდა გახსნილიყო აზერბაიჯანში, ხოლო აზერბაიჯანის ცენტრი - საქართველოში. ეს ის პერიოდია, როცა ეროვნული მოძრაობა საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის იბრძოდა. მერე რაც მოხდა, ყველამ კარგად იცის...

აზერბაიჯანელები ცდილობენ, ალბანური კულტურის ძეგლად გამოაცხადონ დავით გარეჯი. ალბანელებთან ასეთი ხელოვნური დაკავშირება რამეს შეცვლის?

- როგორ შეიძლება, ალბანური კულტურის ძეგლად გამოაცხადონ, როცა მეექვსე საუკუნის ქრისტიანული ძეგლია დავით გარეჯი. ასე ყველაფრის სათავისოდ გამოცხადება შეიძლება, მანდ არასოდეს დავა არ ყოფილა დავით გარეჯის შესახებ, სადავო იყო მხოლოდ ბერთუბანი. სხვათა შორის, სურათიც მაქვს გადაღებული, სამხედროები რომ ჩავიყვანეთ ბერთუბანში, სადაც ჩვენი ხატებია. იაზოვი რომ ჩამობრძანდა იქ, იაზოვს მე რაც ვუთხარი, ჩემს წიგნში მაქვს ეს ყველაფერი აღწერილი. როგორ შეიძლება, ეს საკითხი აქამდე არ გადაწყვეტილიყო?! ახლა აბრალებენ, საბჭოთა ხელისუფლების ბრალიაო, იმ დროს, სამწუხაროდ, საზღვრები საერთოდ არ არსებობდა... ეს გამოიწვია იმ მოძრაბამ, რომელიც დაიწყო...

ჩვენი ისტორიკოსები დავით გარეჯთან მიმართებით პრობლემების შექმნას სერგო ორჯონიკიძის „დამსახურებად“ თვლიან. რომ არა ისტორიული ჰერეთის, ანუ საინგილოს გადაცემა, აზერბაიჯანი ახლა უკვე დავით გარეჯს ვერ შემოგვედავებოდა.

- სერგო ორჯონიკიძე უკვე ასი წელია, წასულია ამ ქვეყნიდან, მისი ადვოკატი არ ვარ, მაგრამ ყველას ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა გვაქვს ჩვენს ქვეყანასთან მიმართებით, ეს მეც მეხება და სხვასაც. სამწუხაროდ, მაშინ საზღვრები არ იყო პრინციპული საკითხი. თორემ ასე, ოლიმპიადის ჩატარების საკითხი რომ იდგა სოჩაში, მე ვუთხარი, თუ სოჩაში ჩატარდება, ეგეც საქართველოსია, რადგან „იმერეტინსკაია დალინა“ და რა აღარ ერქვა იმ ადგილს. სინამდვილეში, ეს სოჭის ქართული ტერიტორია იყო. დღესაც, რაც დავით გარეჯთან მიმართებით ხდება, ეს შეგნებულად ხდება, რათა დაიძაბოს ურთიერთობა და გაუგებრობები მოხდეს. მოხდა კიდეც გაუგებრობა.

ფიქრობთ, რომ მესამე ძალის-რუსეთის ინტერესშია, აზერბაიჯანელები და ქართველები გადაემტერნენ ერთმანეთს?

- ასეთი ეჭვებით ქვეყნის ბედი არ გადაწყდება. ყველაფერი უნდა იყოს ღიად, ნათლად, პირდაპირ. არ შეიძლება, რუსებს დავაბრალოთ ის, რაც ჩვენ თვითონ ვერ გაგვირკვევია. რამდენი ხანია, ყურადღება არ მიგვიქცევია ამ თემისთვის, რომელზეც ახლა ვსაუბრობთ. თავდაცვის მინისტრი იაზოვი რომ ჩამოვიდა საქართველოში, სურათი მაქვს გადაღებული ბერთუბანში, ერთი ასაკოვანი ჟურნალისტი ესწრებოდა ამ ფაქტს და არ გადაგვაღებინა, არადა, გვინდოდა, სატელევიზიო მასალა ყოფილიყო. მე მგონი, ახლა ის ჟურნალისტი ტელეიმედში მუშაობს, ეს ყველაფერი ჩემს წიგნშია აღწერილი. დავით გარეჯის შესახებ დოკუმენტი, ანუ 1948 წელს გამოცემული ძველი წიგნი ჩავიტანე გორბაჩოვთან, რადგან გორბაჩოვმა მთხოვა, ჩამომიტანე მასალა დავით გარეჯის შესახებო. რომ ჩავიტანე, გორბაჩოვმა გადაშალა, ნახა სურათები, ნახატები, ჩემი თანდასწრებით დაურეკა იაზოვს და დაავალა, გაერკვია ეს ამბავი. მეორე დღეს შევხვდი იაზოვს, მან სხვანაირად დამიწყო ვაჭრობა. ვუთხარი, თქვენთან ამისთვის არ მოვსულვარ, მოვედი იმის გასარკვევად, დავალება შესრულებული იქნება თუ არა. ეს იყო 29 სექტემბერს, 2-3 ოქტომბერს კი ისე ჩამობრძანდა იაზოვი, რომ არც ვიცოდი. როდიონოვმა დამირეკა, იაზოვი ჩამოვიდაო, პირდაპირ წავედით დავით გარეჯში, მან ბერთუბანიც დაათვალიერა, ჟურნალისტები მაშინ არ გვყოლია.

იაზოვი დაინტერესებული იყო, რომ აზერბაიჯანის სასარგებლოდ მიეღო გადაწყვეტილება?
- არა, მას აინტერესებდა ეს საკითხი, რადგან სამხედრო პოლიგონზე იყო საუბარი, რომელის 10% იყო ჩვენი ტერიტორია, 90%-აზერბაიჯანის ტერიტორია. მთელი კვლევითი ინსტიტუტები ჩავრთეთ ამ საკითხში, მეცნიერებათა აკადემიაც იყო ჩართული, გეოფიზიკის ინსტიტუტის დირექტორი მერაბ ალექსიძეც. მოგეხსენებათ, დავით გარეჯის უდაბნო უკვე ჩვენც გვეკუთვნოდა და აზერბაიჯანსაც. იმ უდაბნოში ჩვენი ცხვარი იყო, 1948 წელს ყიზლარი მოგვცეს 320 ათასი ჰექტარი, რომელიც დავკარგეთ. ახლანდელ მსჯელობებს რომ ვუსმენ, ვფიქრობ, ალბათ, ზოგს არც უნდა ამ საქმის მოგვარება, რაც უფრო გართულდება სიტუაცია, უფრო აწყობს კიდეც. სხვათა შორის, ჩვენს საპატრიარქოს გადავეცი მონაცვლეობის რუკა, თუ რას ვაძლევდით აზერბაიჯანელებს სანაცვლოდ (საუბარია ივრისპირეთში 70 ჰექტარზე) და როგორ გადმოდიოდა ბერთუბანი ჩვენს განკარგულებაში. სანამ ამ შეთანხმებას მივაღწევდით, ჩვენს არქეოლოგებს ჰქონდათ მუშაობის საშუალება, კოტეჯიც იყო ჩადგმული დღევანდელ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. ისტორიულად ჩვენ ბევრი ტერიტორიები გვაქვს დაკარგული, განა თურქეთში ნაკლები მიწები გვაქვს დაკარგული?! საკუთარ თავში უნდა ვეძებოთ იმ უბედურების მონაწილე, რაც თავს დაგვატყდა. რაც შეეხებათ ალბანელებს, მაგას აზერბაიჯანელები ადრე არ იძახდნენ, ახლა აღმოჩნდა „ალბანური“ დავით გარეჯის ძეგლი. ეგ შემოგდებული თემაა, რადგან აზერბაიჯანელები ვერ ამბობენ, დავით გარეჯის სამონასტრო კომპლექსი ჩვენიაო. ყველამ იცის, რომ ეს ქრისტიანული ძეგლია, ამიტომ ალბანელებით სპეკულირებენ.

ამ დღეებში დავით გარეჯს მეუფე იობი ესტუმრა და განაცხადა, თუ საჭიროა, პირველნი სასულიერი პირები შევეწირებითო. პირადად თქვენ თუ გაქვთ სურვილი, დავით გარეჯთან მიმართებით შექმნილი კომისიის მუშაობაში ჩაერთოთ?

- კომისიაში შესვლას არ ვუკადრისობ, მაგრამ რაღა დროს ჩემი კომისიაა. სხვათა შორის, 30 წლის წინ ქვეყანას რაც დავმართეთ, ეს ყველაფერი ჩემს წიგნში ავსახე, სათაურით „23 წლის შემდეგ“. ცხონებულმა რეზო ჩხეიძემ წაიკითხა თუ არა ჩემი წიგნი, დამირეკა და მითხრა, ჯუმბერ, ფილმი უნდა გადავიღოთო და 18-სერიანი ფილმი გადაიღო. რაც შეეხება ამ კომისიას, მასში უნდა შევიდნენ არქეოლოგები, ისტორიკოსები, მეცნიერები. ისტორიის ინსტიტუტის მასალები უნდა გამოიყენონ და მეცნიერებათა აკადემია უნდა ჩართონ ამ საკითხში. როგორც მოგახსენეთ, სწორედ ისტორიის ინსტიტუტის მიერ იყო ის წიგნი გამოცემული, რომელიც გორბაჩოვს ჩავაბარე, მან დაიტოვა ძველი გამოცემის ეს წიგნი და გამომიგზავნა რამოდენიმე ცალი უკვე ახალი ეგზემპლარი, ანუ წიგნი თავიდან ბოლომდე განაახლა. მე ეს წიგნი ცეკას არქივში დავტოვე, იმ წიგნის მოძიებაც შეიძლება.