სხვადასხვა ფაქტორების ზეგავლენით, აქტივების სახით ფულზე მოთხოვნა ჩვენთან ძირითადად წარმოდგენილია უცხოური ვალუტის, კერძოდ კი დოლარის სახით. ამის პირდაპირ დადასტურებას წარმოადგენს, ერთის მხრივ,  უძრავ-მოძრავი ქონების ნაღდი ანგარიშსწორების გზით ყიდვა-გაყიდვა დოლარში (რომელიც ლარისადმი უნდობლობის შედეგად წარმოადგენს აქტივების სახით დაზოგილი ფულის ძირითად კომპონენტს), მეორეს მხრივ  კი - დეპოზიტებზე განთავსებული დანაზოგების დოლარიზაციის მაღალი კოეფიციენტი.

ეროვნული ბანკის სავალუტო პოლიტიკა - ლარის კურსის გაუფასურების პირობებში

როგორც გარიგებისთვის, აგრეთვე აქტივების ფორმით ფულზე მოთხოვნის ყველა  ფაქტორის (რომლებიც განხილულია ამ სტატიის წინა ნაწილებში) დინამიკის გათვალისწინებით, ცხადია, რომ საქართველოში დაბალია ლარზე მთლიანი მოთხოვნა, რაც განაპირობებს როგორც ეკონომიკის ლარიზაციის, აგრეთვე მონეტიზაციის დაბალ დონეს (როგორც M₁, აგრეთვე M₂ ფულადი აგრეგატის მიხედვითაც). ამასთან, ცალსახად იმის თქმა, თუ რამდენად არის ეკონომიკა მონეტიზებული ძნელია. თუკი მხედველობაში მივიღებთ მხოლოდ ეროვნულ ვალუტას, მაშინ ცხადია რომ ეკონომიკის მონეტიზაციის დონე მკვეთრად დაბალია. მაგრამ თუკი გავითვალისწინებთ რომ ლარის პარალელურად მიმოქცევაში იმყოფება დოლარის მნიშვნელოვანი მოცულობა, მაშინ ცხადია რომ ეკონომიკის მონეტიზაციის დონე ბევრად უფრო მაღალია, თუმცა სასურველისგან მისი მნიშვნელობა მაინც შორსაა. ასე მაგალითად, M₂ ფულის მიხედვით მონეტიზაციის კოეფიციენტი 2005-2012 წლებში მერყეობდა 9,5-15,55%-ის ფარგლებში, 2014 წელს მიაღწია ლარის მიმოქცევაში არსებობის პერიოდისათვის მაქსიმალურ 20,25 %-იან დონეს, ხოლო 2015 წლისთვის, დოლართან თანაფარდობაში ლარის კურსის გაუფასურებისა და ლარში არსებული დეპოზიტების დოლარში არსებულით ჩანაცვლების შედეგად, მისი მნიშვნელობა კვლავ დაეცა 18%-მდე. ამასთან, საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ ყოფილ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში M₂ ფულის მიხედვით მონეტიზაციის კოეფიციენტი მერყეობს მინიმუმ 30-60%-ის ფარგლებში, ხოლო მსოფლიოს განვითარებულ ქვეყნებში იგი აჭარბებს 100%-იან, რიგ შემთხვევაში კი რამდენიმე ასეულ პროცენტიან დონეს. ჩვენთან შედარებით მაღალია M₃ ფულადი აგრეგატის მიხედვით გაანგარიშებული მონეტიზაციის კოეფიციენტი. მისმა მნიშვნელობამ 2014 წელს შეადგინა 38,34%, 2015 წლისთვის კი გაიზარდა - 41,86%-მდე, რაც განპირობებულია დეპოზიტების დოლარიზაციის დონის ამაღლებით (დოლართან თანაფარდობაში ლარის გაუფასურების შედეგად).

ამრიგად, ეკონომიკის ლარიზაციის დონის ბოლოდროინდელ შემცირებაში არსებითი წვლილი მიუძღვის დოლართან თანაფარდობაში ლარის კურსის შემცირებას. მიუხედავად ამისა, და ლარის კურსის დაცემის სხვა ნეგატიური შედეგებისა, არ შეიძლება იმის მტკიცება, რომ აუცილებელი იყო ლარის გაცვლითი კურსის მაღალ დონეზე ნებისმიერი მეთოდით შენარჩუნება. 

მსოფლიო გამოცდილება ცხადყოფს, რომ ფინანსური კრიზისის დროს ეროვნული ვალუტის მყარი კურსის შენარჩუნებას ეწირება რეზერვების (ოქროს სტანდარტის პირობებში ოქროს, დღევანდელ პირობებში უცხოური ვალუტის) მნიშვნელოვანი მოცულობა, მაგრამ ამ გამოცდილებას საქმე საქმეზე რომ მიდგება ხშირად უგულვებელყოფენ. ასე მოხდა დიდი დეპრესიის საწყის ეტაპზე, როდესაც დიდი ბრიტანეთი ცდილობდა ფუტი სტერლინგის კურსის (ფუტი სტერლინგის ოქროში გამოხატული ფასის) უცვლელ დონეზე შენარჩუნებას. ამას შეეწირა მისი ოქროს მარაგების მნიშვნელოვანი ნაწილი და დიდ ბრიტანეთს საბოლოოდ მაინც მოუწია უარის თქმა აღნიშნულ პოლიტიკაზე. ანალოგიურ პოლიტიკას ახორციელებდა აშშ-იც ბრეტონ-ვუდსის სისტემის ფუნქციონირების ბოლო პერიოდში, როდესაც ცდილობდა ოქროს მიმართ დოლარის მყარი კურსის შენარჩუნებას, რამაც თითქმის გაანახევრა მისი ოქროს მარაგები და მასაც მოუწია ოქროს მიმართ დოლარის ფიქსირებულ კურსზე ხელის აღება.

შორს რომ არ წავიდეთ, იგივე დაემართა საქართველოს ეროვნულ ბანკს 1998 წელს, რომელმაც უცხოური რეზერვების მნიშვნელოვანი ნაწილი შესწირა ლარის დოლართან მიმართებაში უცვლელი კურსის შენარჩუნებას და საბოლოოდ მიზანს მაინც ვერ მიაღწია.

იგივე განმეორდა 2008 წლის სექტემბერ-ოქტომბრის თვეებში, როდესაც ლარის კურსის შესანარჩუნებლად ეროვნულმა ბანკმა დაახლოებით 300 მილ. დოლარით შეითხელა ჯიბე, მაგრამ მაინც არავითარი შედეგი: საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემების თანახმად, დოლართან თანაფარდობაში ლარის გაცვლითი კურსი 2008 წლის სექტემბერ-ოქტომბრის თვეეებში უმნიშვნელო გადახრებით მერყეობდა 1,4-1,42 ლარი/დოლარის ფარგლებში, ხოლო ამავე წლის 11 ნოემბრიდან წლის ბოლომდე მერყეობდა 1,65-1,66 ლარი/დოლარის ფარგლებში, ანუ მიუხედავად ინტერვენციებისა, მაინც ვერ მოხერხდა კურსის შენარჩუნება და იგი გაუფასურდა დაახლოებით 18-19%-ით.  

ე.ი. გამოცდილება ცხადყოფს, რომ როდესაც ესა თუ ის კურსი (მითუმეტეს ხელოვნურად უკიდურესად დეფორმირებული) მეტისმეტად დაშორდება ბუნებრივ დონეს, მაშინ ეკონომიკაში კრიზისული მოვლენების განვითარებისას მისი შენარჩუნება უზარმაზარ ხარჯებთანაა დაკავშირებული და რაც მთავარია, მიზანი ყოველთვის მიუღწეველი რჩება.

ამასთან, ჩანს ასეთ დანახარჯებს ყველგან და ყოველთვის ვიღაცისთვის მოგება მოაქვს. ალბათ იმ წრეებისათვის, რომლებიც ასეთ პოლიტიკაზე პასუხისმგებელნი არიან, ან მასზე ზეგავლენა შეუძლიათ, შესაბამისად მისი შედეგები წინასწარ იციან და ამიტომაც დგამენ ასეთ ნაბიჯებს. ანუ, სრულიად შესაძლებელია, რომ წინასწარგანზრახული პოლიტიკის შედეგად 300 მილიონი დოლარიდან გარკვეული ნაწილი იაფ ფასებში, ანუ შედარებით დაბალი კურსით, ვიღაცის ჯიბეში წინასწარგამიზნულად იყოს დალექილი, ანუ 2008 წლის ბოლოსთვის ჩამოყალიბებულ კურსთან შედარებით ვიღაცამ სექტემბერ-ოქტომბერში დოლარები შეიძინა ბევრად იაფად. მართალია ეს მხოლოდ ვარაუდია, მაგრამ ნებისმიერ ლოგიკურ ვარაუდს გააჩნია არსებობის უფლება.

როგორც 1998 წელს, აგრეთვე 2008 წელს ლარის დევალვაცია გარდაუვალი იყო (ობიექტური მიზეზებით იყო გამოწვეული). დევალვაციამდე არსებული მისი საწყისი კურსის შენარჩუნების მცდელობებს ორივე შემთხვევაში შეეწირა ეროვნული ბანკის განკარგულებაში არსებული უცხოური ვალუტის რეზერვების მნიშვნელოვანი ნაწილი, თუმცა მიზნის მიუღწევლობის შედეგად, ეროვნული ბანკი, საბოოლოოდ, ორივე შემთხვევაში იძულებული გახდა ხელი აეღო თავის განზრახვაზე.

ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელობამ 2015 წელს, როგორც ჩანს, გაითვალისწინა 1998 და 2008 წლების მწარე გამოცდილება და უარი თქვა ლარის კურსის გაუფასურების შეჩერების მიზნით არაფრისმომცემი ინტერვენციების განხორციელებაზე, რაც ნამდვილად გამართლებული ნაბიჯი იყო. კოსმეტიკური ხასიათის, მცირე მოცულობის დოლარული ინტერვენციები, რომლებიც მიზნად ისახავდნენ ლარის გაუფასურების ტემპის შენელებას და დროში გაწელვას, პრაქტიკულად მხედველობაში მისაღები არ არის. საკითხავი მხოლოდ ისაა, თუ რამდენად დროულად განხორციელდა აღნიშნული ინტერვენციები, ვინაიდან დრულად და მიზნობრივად განხორციელებულ მცირე მასშტაბის სავალუტო ინტერვენციას მეტი ეფექტის მოცემა შეუძლია, ვიდრე დროში აცდენილ და უმისამართოდ განხორციელებულ მასშტაბურ ინტერვენციას. ამასთან, შესაძლოა იმ კონკრეტულ სიტუაციაში დროის ფაქტორს არც კი ჰქონოდა არსებითი მნიშვნელობა, რადგან როგორც მსოფლიო ეკონომიკაში, აგრეთვე ჩვენს რეგიონში განვითარებული მოვლენების გათვალისწინებით, ნებისმიერ შემთხვევაში გაიზრდებოდა დოლარზე მოთხოვნა, ლარი კი -  აუცილებლად გაუფასურდებოდა. ამიტომ ცალსახად იმის თქმა, რომ სავალუტო ბაზრის ფუნქციონირებაში ეროვნული ბანკის ჩარევით თავიდან ავიცილებდით ლარის  მასშტაბურ გაუფასურებას, არაკორექტულია. ეროვნული ბანკის მიმართ კითხვები არსებობს სხვა კუთხით, მაგალითად, ლარის კურსის დაცემის პირობებში რეფინანსირების სესხების მზარდი მასშტაბებით გაცემასთან და ნეგატიური მოლოდინების ფორმირების გამიზნულ, თუ უნებლიე ხელშეწყობასთან დაკავშირებით.

2015 წლისთვის ლარის დევალვაციას გააჩნდა როგორც დადებითი, აგრეთვე უარყოფითი ასპექტები.

დოლართან თანაფარდობაში ვალუტების, განსაკუთრებით კი ჩვენს სამეზობლოში არსებული ფულადი ერთეულების გაუფასურების პირობებში ლარის დევალვაციამ ხელი შეუწყო ქართული ნაწარმის კონკურენტუნარიანობის შენარჩუნებას. ლარის დევალვაციის გარეშე არა თუ საგარეო, არამედ შიდა ბაზარზეც მკვეთრად გაუარესდებოდა ქართული ნაწარმის ისედაც მყიფე კონკურენტუნარიანობა. ე. ი. ლარის დევალვაციის გარეშე თავიდან ვერ ავიცილებდით სამამულო წარმოების ზრდის ტემპის შემდგომ დაცემას, უფრო მეტიც, თავიდან ვერ ავიცილებდით რეცესიას.

ლარის კურსის მკვეთრმა შემცირებამ გარკვეულწილად შეაფერხა დოლარების უცხოეთში გადინების პროცესი, რომ არა ლარის კურსის აღნიშნული დაცემა, ბევრად მეტი მოცულობის დოლარი გავიდოდა უცხოეთში და საბოლოოდ ლარის კურსიც უფრო  მეტად დაეცემოდა.

ლარის დევალვაციისგან იხეირა სახელმწიფო ბიუჯეტმაც, რადგან შეუძლებელია არ გაზრდილიყო იმპორტირებულ პროდუქციაზე როგორც დამატებული ღირებულების გადასახადიდან, აგრეთვე აქციზიდან ბიუჯეტში ჩარიცხული შემოსავლები, რაც 2015 წლისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილის გადაჭარბებით შესრულების ხელშემწყობ ფაქტორად მოგვევლინა. 2014 წელთან შედარებით 2015 წლისთვის იმპორტის მოცულობა დოლარებში დაახლოებით 10%-ით შემცირდა. ამასთან, იმავე 2015 წლისთვის, დოლართან თანაფარდობაში ლარის დაახლოებით 29%-იანი გაუფასურების შედეგად, იმპორტის ღირებულება (10%-ით შემცირებულიც) ლარებში არსებითად გაიზრდებოდა, როგორც 2014 წელთან, აგრეთვე 2015 წლისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტის გეგმით გათვალისწინებულ მოცულობასთან შედარებით. ანუ იმპორტის ლარში გამოსახული ფასის ზრდის (დოლართან თანაფარდობაში ლარის 29%-იანი გაუფასურების შედეგად) კომპენსირებას ვერ მოახდენდა იმპორტის მოცულობის 10%-იანი შემცირება. შესაბამისად, აუცილებლად გაიზრდებოდა როგორც დამატებული ღირებულების გადასახადით, აგრეთვე აქციზით დასაბეგრი ბაზა. სამწუხაროდ, არც საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის და არც ფინანსთა სამინისტროს შესაბამის საიტებზე იმპორტის ლარში გამოხატული მოცულობის, აგრეთვე იმპორტირებულ პროდუქციაზე დამატებული ღირებულების გადასახადისა და აქციზის შესახებ ინფორმაცია არ მოიპოვება, თუმცა იმპორტის გადასახადის სახით მობილიზებული სახსრების 1,9%-ით გადაჭარბებით შესრულების შესახებ ინფორმაცია ცალსახად მიუთითებს ლარის გაუფასურებიდან სახელმწიფო ბიუჯეტის მიერ მიღებულ სარგებელზე.

2015 წლის მანძილზე დოლართან თანაფარდობაში ლარის დაახლოებით 29%-იანი დევალვაციის ნეგატიური მხარეა ის, რომ დაახლოებით ამდენივე პროცენტით შემცირდა საქართველოს მოქალაქეების რეალური (დოლარში შეფასებული) შემოსავლები, მათ შორის ხელფასები. ამაზე მსჯელობა შეგვიძლია თუნდაც იმ მოქალაქეების მიხედვით, ვისაც კრედიტები დოლარებში ჰქონდათ აღებული და შესაბამისად, აღნიშნული კრედიტების დაფარვა 29%-ით უფრო ძვირი უჯდებათ. შესაბამისად, მკვეთრად გააუარესდა მოსახლეობის ცხოვრების პირობები.

ლარის კურსის დაცემის შედეგად მკვეთრად შემცირდა ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალი, კერძოდ არსებითად შემცირდა დოლარში გამოსახული საქართველოს მშპ-ის მოცულობა.