2015 წელს, დოლარის მიმართ ლარის მიმდინარე გაცვლითი კურსის მასშტაბური შემცირების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიზეზს წარმოადგენდა დოლარის მიმართ ლარის მომავალში მოსალოდნელი გაცვლითი კურსის შედარებით უფრო მკვეთრი შემცირება. თავისთავად ცხადია, რომ დოლარის მიმართ ლარის მომავალში მოსალოდნელი გაცვლითი კურსის აღნიშნული შემცირება, 2015 წლის მანძილზე  ლარის მიმდინარე გაცვლითი კურსის მკვეთრი შემცირების პირველადი მიზეზი არ არის, არამედ იგი განპირობებულია სხვა ძირითადი (პირველადი) მიზეზების მოქმედებით.

ლარის კურსის შემცირების მიზეზები

აღნიშნული ძირითადი მიზეზები საძიებელია არახელსაყრელ საგარეო ფაქტორებში (ნავთობის გაიაფებასა და დოლარის საყოველთაო გამყარებაში, რეგიონის ძირითად პარტნიორ ქვეყნებში ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესებაში,  ქვეყნის გარეთ დოლარის მასშტაბური გადინებაში და ა. შ.) და შესაძლოა, ეროვნული ბანკის მიერ განხორციელებულ მცდარ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაში. კერძოდ, მიმაჩნია, რომ მოსალოდნელ გაცვლით კურსთან დაკავშირებით ნეგატიური ხასიათის მოლოდინის ჩამოყალიბებაში საკუთარი წვლილი შეიტანა რეფინანსირების სესხებთან დაკავშირებით ეროვნული ბანკის ხისტმა დამოკიდებულებამ. საზოგადოებაში ჩამოყალიბებული რწმენა-განწყობილების თანახმად, რეფინანსირების სესხების მასშტაბურმა ზრდამ მნიშვნელოვანწილად განაპირობა ლარის კურსის შემცირება 2015 წლის მეორე ნახევარში. სებ-ი საწინააღმდეგოს ამტკიცებდა, თუმცა მან ვერ შეძლო საკუთარი მოსაზრების სათანადოდ დასაბუთება და საკუთარ სიმართლეში საზოგადოების დარწმუნება, რის შედეგადაც რეფინანსირების სესხების მზარდი ტემპით გაცემა იმავე საზოგადოების მხრიდან აღიქმებოდა, როგორც მთავრობასთან დაპირისპირებულ რეჟიმში მყოფი სებ-ის მხრიდან საბოტაჟის მცდელობა. შესაბამისად, რეფინანსირების სესხების დაჟინებული სიჯიუტით გაცემა ხელს უწყობდა ლარის მოსალოდნელი გაუფასურების შესახებ განწყობილების გაღრმავებას.

რეფინანსირების სესხების მზარდ გაცემასა და დოლართან თანაფარდობაში ლარის გაუფასურებას შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის შესახებ ქართულ საექსპერტო, თუ აკადემიურ წრეებში არ არსებობს ერთიანი აზრი. 

პირობითი აზრობრივი მაგალითის განხილვის საფუძველზე სტატიაში: “რეფინანსირების სესხები და გაცვლითი კურსი” (http://www.for.ge/view.php?for_id=40662&cat=3)  დავასბუთე, რომ შესაძლებელია რეფინანსირების სესხების გამოყენება სავალუტო ბაზარზე სპეკულაციური მიზნებისათვის, ანუ დავასაბუთე რეფინანსირების სესხების ზრდასა და ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის შემცირებას შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის არსებობის შესაძლებლობა.

ერთი რამ აშკარად ცხადია, რეფინანსირების სესხები მკვეთრად გაიზარდა 2008-2015 წლებში. ასე მაგალითად, საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემების თანახმად, ყოველკვირეულად აუქციონით გაცემული რეფინანსირების სესხები 2008 წელს მერყეობდა: 3,7 მილიონი ლარიდან - 53 მილიონი ლარის ფარგლებში, 2009 წელს: 3,7-65 მლნ ლარის, 2010 წელს: 5-230 მლნ ლარის, 2011 წელს: 35-400 მლნ ლარის, 2012 წელს: 2,5-420 მლნ ლარის, 2013 წელს: 0,8-450 მლნ ლარის, 2014 წელს: 300-650 მლნ ლარის, ხოლო 2015 წლის დასაწყისიდან 2016 წლის თებრვლის თვის ბოლომდე: 545-700 მლნ ლარის ფარგლებში.

აღსანიშნავია, რომ 2016 წლის 7 აპრილისთვის ერთჯერადად აუქციონით გაცემული რეფინანსირების სესხები გაიზარდა 780 მლნ ლარამდე. მიუხედავად ამისა, 2016 წლის თებერვლის თვის ბოლოდან მნიშვნელოვნად შემცირებულია რეფინანსირების სესხების მთლიანი მოცულობა (ზოგადად კი მისი შემცირების ტენდენცია შეინიშნება 2015 წლის ნოემბრის თვის ბოლო აუქციონიდან), რაც დაკავშირებულია იმასთან, რომ მკვეთრად შემცირდა, უფრო მეტიც, ბოლო ცხრა აუქციონის პერიოდში საერთოდ არ გაცემულა მუდმივმოქმედი რეფინანსირების სესხები.

აუქციონით გაცემული რეფინანსირების სესხებისა და მუდმივმოქმედი რეფინანსირების სესხების ერთობლივმა ერთჯერადმა  მოცულობამ 2015 წელს გამართულ 16 აუქციონზე გადააჭარბა 1 მილიარდ ლარს. მისი მაქსიმალური მოცულობა დაფიქსირდა აღნიშნული წლის 24 სექტემბრისთვის - 1,246 მილიარდი ლარის ოდენობით.

აღსანიშნავია ისიც, რომ მუდმივმოქმედი რეფინანსირების სესხები 2008-2009 წელს საერთოდ არ გაიცემოდა, ხოლო 2013-2014 წლებში მას გააჩნდა შემთხვევითი ხასიათი. 2013 წელს იგი გაიცა 4-ჯერ და მისმა მთლიანმა მოცულობამ შეადგინა 180 მილიონი ლარი, 2014 წელს კი, გაიცა 3-ჯერ – 220 მილიონი ლარის მთლიანი მოცულობით. 2015 წლის 5 მარტიდან მოყოლებული კი, ერთადერთ გამონაკლისის გარდა, წლის ბოლომდე იგი ყოველკვირეულად გაიცემოდა. თანაც, თითოეულ ჯერზე გაცემული სესხების მოცულობა მერყეობდა 200-400 მილიონი ლარის ფარგლებში, ხოლო მისი მაქსიმალური მნიშვნელობა დაფიქსირდა 24 სექტემბრისთვის 546 მილიონი ლარის ოდენობით (რეფინანსირების სესხების საერთო მოცულობამ კი, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, ამ თარიღისთვის შეადგინა 1,246 მილიარდი ლარი).

რეფინანსირების სესხების მთლიანმა მოცულობამ (აუქციონით გაცემული რეფინანსირების სესხებისა და მუდმივმოქმედი რეფინანსირების სესხების ერთობლივმა წლიურმა მოცულობამ)  2008 წელს შეადგინა – 282,3 მილიონი ლარი, 2009 წელს – 1093,7 მილიონი ლარი, 2010 წელს 5515,5 მილიონი ლარი, 2011 წელს – 8690,2 მილიონი ლარი, 2012 წელს – 9063,2 მილიონი ლარი, 2013 წელს – 12154,4 მილიონი ლარი, 2014 წელს – 24634 მილიონი ლარი, 2015 წელს – 47128,8 მილიონი ლარი, ხოლო 2015 წლის 8 იანვრიდან 28 აპრილის ჩათვლით – 13606 მილინი ლარი.

რეფინანსირების სესხების მთლიანი წლიური მოცულობის შესახებ მონაცემები, ერთი შეხედვით არაინფორმაციულია, ვინაიდან იგი წარმოადგენს ყოველკვირეულად ერთი კვირის ვადით გაცემული სესხების მექანიკურ ჯამს. ამასთან, ინფორმაციულია რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეული მოცულობის ყოველწლიური ზრდის ტემპი, ვინაიდან იგი შესაძლებლობას გვაძლევს შევაფასოთ აღნიშნული სესხების საშუალო კვირეული მოცულობის ცვლილების მასშტაბები.

რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეული მოცულობის გასაანგარიშებლად მისი მთლიანი წლიური მოცულობა უნდა გავყოთ წლის მანძილზე ჩატარებული აუქციონების რაოდენობაზე. 2008 წელს რეფინანსირების სესხები გაიცა 18-ჯერ (ანუ ჩატარდა 18 აუქციონი), 2009 წელს 36-ჯერ, 2010 წელს 40-ჯერ, 2011-13 წლებში 52-ჯერ -თითოეული წლისთვის, 2014 წელს 53-ჯერ, 2015 წელს 52-ჯერ, ხოლო მიმდინარე 2016 წელს 17-ჯერ. შესაბამისად, რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეულმა მოცულობამ 2008 წელს შეადგინა 15,7 მილიონი ლარი, 2009 წელს 30,4 მილიონი ლარი, ანუ წინა წელთან შედარებით 1,94–ჯერ მეტი, 2010 წელს 137,9 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 4,54–ჯერ მეტი, 2011 წელს 167,1 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,21–ჯერ მეტი, 2012 წელს 174,3 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,04–ჯერ მეტი, 2013 წელს 233,7 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,34–ჯერ მეტი, 2014 წელს 464,8 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,99–ჯერ მეტი, 2015 წელს 906,3 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,95–ჯერ მეტი, ხოლო 2016 წელს 800,4 მილიონი ლარი, ანუ ანუ წინა წელთან შედარებით 1,13–ჯერ ნაკლები.

ამგვარად, რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეული მოცულობა ყველაზე მაღალი ტემპით, კერძოდ, 4,54-ჯერ გაიზარდა 2010 წელს, რაც ალბათ განპირობებულია რეფინანსირების სესხების ამოქმედების შემდგომი სასტარტო პერიოდის მოთხოვნებით, კერძოდ, აღნიშნული სესხებით შესაბამისი ბაზრის მოთხოვნის გარკვეული გაჯერებით. მომდევნო ორი წლის მანძილზე აღინიშნა მისი ზრდის ტემპის არსებითი შემცირება, მაგალითად, 2012 წელს რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეული მოცულობა გაიზარდა მხოლოდ 1,04-ჯერ, რაც ალბათ განპირობებული იყო საარჩევნო წლისთვის ფინანსური სტაბილურობის უზრუნველყოფის ამოცანებით. 2014-2015 წლებში ადგილი ჰქონდა შედარებით მოკრძალებულ ზრდას (შესაბამისად, 1,99-ჯერ და 1,95-ჯერ), ვიდრე 2010 წელს, თუმცა მხედველობაში მისაღებია ის ფაქტი, რომ წინა წლების ზრდის ხარჯზე, რეფინანსირების სესხების საშუალო კვირეული მოცულობა 2015 წლისთვის, 2010 წელთან შედარებით, გაზრდილია 6,5-ჯერ.

საინტერესო ისაა, თუ რატომ გახდა ლარის დევალვაციის პირობებში (2015 წელს) რეფინანსირების სესხების მასშტაბური ზრდა სასიცოცხლოდ აქტუალური, მაშინ, როდესაც 2012 წლის დაბალი ინფლაციისა (მშპ-ს დეფლატორმა შეადგინა 1%) და 2013 წლის დეფლაციის (მშპ-ს დეფლატორმა შეადგინა -0,7%) პერიოდში, როცა ლარის გაცვლითი კურსიც შედარებით მაღალი იყო (1,65-1.67 ლარი/დოლარის ფარგლებში), ასეთი რამ არ აღინიშნებოდა.

ცალსახად ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა შეუძლებელია. ზუსტი პასუხის გაცემა მოითხოვს ეროვნული ბანკის პოლიტიკაში ღრმად ჩახედული პრაქტიკოსი პროფესიონალების მიერ შესაბამისი კვლევის განხორციელებას. თეორიულ-ექსპერტული შეფასების დონეზე კი შეიძლება ითქვას, რომ რეფინანსირების სესხების ზრდასა და ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის შემცირებას შორის შესაძლებელია მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის არსებობა. პირდაპირი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის არარსებობის შემთხვევაშიც, რეფინანსირების სესხების უწყვეტ რეჟიმში მზარდი მასშტაბებით გაცემა შეუძლებელია დროთა ვითარებაში ირიბად არ ასახულიყო გაცვლით კურსზე (მოლოდინების ფორმირებაში მის როლის გათვალისწინებით). აღნიშნული მიზეზ-შედეგობრივი დამოკიდებულების უეჭველი ფაქტებით დადასტურების (და არა მხოლოდ პირობითი მაგალითის საფუძველზე, რაზეც ზემოთ მქონდა საუბარი) შემთხვევაში, აუცილებლად გაჩნდება საფუძვლიანი კითხვები ამ სფეროში ეროვნული ბანკის პოლიტიკის მართებულობასთან დაკავშირებით. ამასთან, ასეთი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის არსებობის დამტკიცების შემთხვევაშიც, არ შეიძლება რეფინანსირების სესხების ზრდა მივიჩნიოთ ლარის კურსის დაცემის ერთადერთ, მით უფრო პირველად მიზეზად, არამედ იგი უნდა მივიჩნიოთ მისი გაღრმავების, დროში გახანგრძლივებისა და ეკონომიკისათვის არასურველი მოლოდინების ფორმირების მიზეზად.

შესაძლოა გარკვეული გაუგებრობა გამოიწვიოს იმ ფაქტმა, რომ 2016 წლის დასაწყისიდან 25 თებერვლამდე განვლილ პერიოდში, დოლართან თანაფარდობაში ლარის კურსი კიდევ უფრო გაუფასურდა, მიუხედავად იმისა, რომ 2015 წლის დეკემბრის თვის დასაწისიდან რეფინანსირების სესხებისთვის დამახასიათებელი იყო შემცირების ტენდენცია. ე.ი. აღნიშნულ პერიოდში რეფინანსირების სესხების შემცირების მიუხედავად, აღინიშნა ლარის შემდგომი გაუფასურება. მიუხედავად ამისა, არ შეიძლება აპრიორი იმის მტკიცება, რომ რეფინანსირების სესხების ცვლილებასა და გაცვლითი კურსის ცვლილებას შორის განსაზღვრული მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი არ არსებობს. როგორც წესი, მონეტარული პოლიტიკის ცვლილებასთან გაცვლითი კურსის შესაბამისობაში მოყვანას გარკვეული დრო სჭირდება, რომლის ხანგრძლივობაც დამოკიდებულია მონეტარული პოლიტიკის ფარგლებში გამოყენებული ინსტრუმენტების ბუნებაზე.

მიმაჩნია, რომ 2015 წლის დეკემბრის თვის დასაწყისიდან რეფინანსირების სესხების ზემოაღნიშნულმა შემცირებამ, სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვან ფაქტორებთან, მ.შ. მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთის ამაღლებასთან, აგრეთვე მოლოდინების რადიკალურ ცვილებასთან (ეროვნული ბანკის პრეზიდენტისთვის საპრეზიდენტო ვადის ამოწურვასთან დაკავშირებით) ერთად, არსებითი როლი შეასრულა 2016 წლის თებერვლის თვის ბოლოდან ლარის კურსის ამაღლებაში, რამაც მარტის თვიდან შეიძინა აშკარად შეუქცევადი ხასიათი.