ეკონომიკის ლარიზაციის დაბალი დონე წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე არასასურველ მოვლენას, ვინაიდან იგი გამორიცხავს ეროვნული ბანკის მიერ ეფექტიანი მონეტარული პოლიტიკის განხორციელებას.

ეკონომიკის ლარიზაციის დონის მიახლოებითი შეფასების მიზნით შეგვიძლია ვიხელმძღვანელოთ დეპოზიტების დოლარიზაციის შესახებ საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემებით. ზუსტი შეფასების გაკეთებას ხელს უშლის საოჯახო მეურნეობების განკარგულებაში ნაღდი ფულის სახით არსებული დოლარის მოცულობის შესახებ სათანადო ინფორმაციის არარსებობა. 

ლარიზაციის დაბალი დონის გამომწვევი მიზეზები

მიმდინარე საუკუნის განვლილ პერიოდში, დეპოზიტების ლარიზაციის ყველაზე დაბალი დონე დაფიქსირდა 2003 წლის ნოემბერში (13,17%). 2013 წლის დეკემბერში ლარიზაციის მაჩვენებელმა შეადგინა 44,33%, რაც აღნიშნული პერიოდის (2000 წლიდან დღემდე) ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია. მისი მნიშვნელობა 2014 წლის მანძილზე მერყეობდა 40,81-42,94%-ის ფარგლებში. 2015 წლის ივლისიდან კი თავი იჩინა დეპოზიტების ლარიზაციის მაჩვენებლის შემცირების ტენდენციამ და 2016 წლის იანვრისთვის მისი მნიშვნელობა დაეცა 31,53%-მდე. მომდევნო თვეებში მისი მნიშვნელობა მცირედით გაიზარდა და მარტის თვეში შეადგინა 32,9%. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ დეპოზიტების ლარიზაციის მაჩვენებელი შედარებით მაღალ ნიშნულზე იმყოფებოდა ლარის მიმოქცევაში შემოღების საწყის წლებში, რაც განპირობებული იყო: დოლართან თანაფარდობაში ლარის ფიქსირებული გაცვლითი კურსის არსებობით, მიმოქცევაში ახლად შემოღებული ლარის მიმართ პოზიტიური მოლოდინების ჩამოყალიბებით, როგორც კუპონების, აგრეთვე რუსული რუბლების (როგორც ნაღდი ფულის სახით, აგრეთვე დეპოზიტებზე არსებულის) მასიური გადაყვანით ლარებში და ა. შ.. აღნიშნულ გარემოებათა ურთიერთქმედების შედეგად, ლარის მიმოქცევაში ჩაშვებიდან 1997 წლის მეორე ნახევრამდე, ლარიზაციის მაჩვენებელი აჭარბებდა 50%-იან დონეს. ასე მაგალითად, 1995 წლის დეკემბერში დეპოზიტების ლარიზაციის მაჩვენებელმა შეადგინა 64,7%, რაც წარმოადგენს დეპოზიტების ლარიზაციის ყველაზე მაღალ დონეს - ლარის მიმოქცევაში შემოღებიდან დღემდე. 1997 წლის მეორე ნახევრიდან მისი მნიშვნელობა 50%-იან ზღვარს ჩამოსცილდა და დღემდე არც არასოდეს ასცილებია მას.

მიმდინარე ეტაპისთვის ეკონომიკის ლარიზაციის დაბალი დონე გამოწვეულია ლარზე მოთხოვნის  დაბალი დონით, რაც თავის მხრივ განპირობებულია მრავალი მიზეზით.

ფულზე (საუბარია M₁ ფულად აგრეგატზე, რომელიც მოიცავს ბანკებს გარეთ არსებულ ნაღდ ფულსა და  მოთხოვნამდე ანაბრებს ლარებში) ერთობლივი მოთხოვნა, როგორც ცნობილია, ყალიბდება ორი კომპონენტისაგან: გარიგებისთვის ფულზე მოთხოვნა და აქტივების ფორმით ფულზე მოთხოვნა.

ლარზე მოთხოვნა გარიგებისთვის დამოკიდებულია საანგარიშო პერიოდში ლარში განხორციელებულ გარიგებათა მთლიან მოცულობაზე, რომლის გაზომვაც რთულია. ამიტომ მას გამოსახავენ მიახლოებითი მნიშვნელობით, კერძოდ ეკონომიკაში ფორმირებული ნომინალური შემოსავლის მთლიანი მოცულობით. საქართველოში რიგი ტრანსაქციები (მაგალითად, უძრავ-მოძრავ ქონებასთან დაკავშირებული გარიგებები) ძირითადად ხორციელდება დოლარში, რაც იწვევს გარიგებისთვის ლარზე მოთხოვნის არეალის შეკვეცას, მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული გარიგებების მნიშვნელოვანი ნაწილი (მაგალითად, იმავე უძრავ-მოძრავ ქონებასთან დაკავშირებული), არ ხორციელდება საანგარიშო პერიოდში გამოშვებული პროდუქციით.

ლარზე მოთხოვნა აქტივების სახით დამოკიდებულია: შემოსავლების მოცულობაზე, ნომინალური პროცენტის განაკვეთზე, აგრეთვე ლარსა და სტაბილურ უცხოურ ვალუტას (ძირითადად დოლარს) შორის მჯობინების (უპირატესობის მინიჭების) ხასიათზე.

შემოსავლების ამაღლებისას იზრდება ფულზე მოთხოვნა როგორც ტრანსაქციათა განხორციელებისათვის, აგრეთვე აქტივების ფორმით, ვინაიდან მოსახლეობას, სხვა თანაბარ პირობებში (მაგალითად, პროცენტის განაკვეთის უცვლელობისას), შესაძლებლობა ეძლევა თავისი შემოსავლების მეტი ნაწილი გადაინახოს აქტივების სახით ფულად ფორმაში. საქართველოს მოსახლეობის შემოსავლების ერთობლივი დონე, რომელიც ფორმირებულია ჩვენი ქვეყნის ფარგლებში, მკვეთრად დაბალია. ამიტომ, იმთავითვე შეგვიძლია ვაღიაროთ, რომ შემოსავლების წვლილი - აქტივების სახით ფულზე (ლარზე) მოთხოვნის ფორმირებაში - უკიდურესად მოკრძალებულია.

საქართველოს სუსტად განვითარებულ, შემოსავლებზე ორიენტირებულ ეკონომიკაში (რომლისთვისაც დამახასიათებელია ჭარბი მოხმარება, იმპორტსა, უცხოურ დახმარებებსა და უცხოეთიდან ფულად გზავნილებზე ტოტალური დამოკიდებულება, მაღალი უმუშევრობა და ემიგრაცია) აქტივების სახით ფულზე მოთხოვნის ფორმირებაში არსებით როლს ასრულებს უცხოური ვალუტა, კერძოდ დოლარი, რასაც ადასტურებს ანაბრებზე განთავსებული ფულის დოლარიზაციის მაღალი მაჩვენებელიც.

აქტივების ფორმით ფულზე მოთხოვნა დამოკიდებულია ნომინალური პროცენტის განაკვეთის დონეზეც, რომლის ფორმირებაშიც, ნორმალურად ფუნქციონირებად ეკონომიკაში, ცენტრალურ ბანკთან ერთად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საფონდო ბაზარიც. საფინანსო ბაზრის აღნიშნული სეგმენტის განუვითარებლობის შედეგად, ფინანსური დანაზოგის განხორციელებისას, საქართველოს მოსახლეობას არჩევანის გაკეთება უწევს ფინანსური აქტივების მხოლოდ ორ სახეობას, კერძოდ, M₁ ფულსა და ვადიან ანაბრებს შორის, რაც ზღუდავს მოსახლეობის არჩევანს დანაზოგების განთავსებისას, საბოლოო ანგარიშით კი, ხელს უწყობს ეკონომიკის განვითარების მოთხოვნებთან შეუსაბამო ხისტი საპროცენტო განაკვეთების ჩამოყალიბებას, რაც თავის მხრივ შესაძლოა ფულზე მოუქნელი მოთხოვნის ჩამოყალიბების  მიზეზი გახდეს. 

ამასთან, ვინაიდან, საფინანსო ბაზრის ცალკეული სეგმენტების განუვითარებლობის პირობებშიც, ნომინალური პროცენტის განაკვეთი ადგენს აქტივის სახით შენახული ფულის ირიბი დანახარჯის დონეს, ამიტომ, ზემოთ აღნიშნულის მიუხედავად, საქართველოში აქტივების სახით ფულზე მოთხოვნის მოცულობის განსაზღვრისას შეუძლებელია პროცენტის ნომინალური განაკვეთის როლის უგულვებელყოფა. როგორც წესი, როცა ნომინალური პროცენტის განაკვეთი (ანუ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ვადიან ანაბრებზე არსებული პროცენტის განაკვეთი) მაღალია, მაშინ აქტივების ფორმით ფულზე მოთხოვნა და შესაბამისად, ფულზე ერთობლივი მოთხოვნა  დაბალია და პირიქით. ამ შემთხვევაშიც საუბარია  M₁ ფულზე. საქართველოში, ფინანსური ბაზრის, კერძოდ საფონდო ბაზრის განუვითარებლობის შედეგად, მიზანშეუწონლად მიმაჩნია  აქტივების სახით ფულზე მოთხოვნის ბაზად M₂ ფულადი აგრეგატის შერჩევა, ვინაიდან არაფრის მომცემია და შესაბამისად, აზრს მოკლებულია ნომინალური პროცენტის განაკვეთის განსაზღვრა ფასიან ქაღალდებზე პროცენტის გასაშუალებული განაკვეთისა და ვადიან ანაბრებზე პროცენტის გასაშუალებული განაკვეთის სხვაობის საფუძველზე, თანაც გასათვალისწინებელია ისიც, რომ M₂ ფულში არც თუ მნიშვნელოვანია ვადიანი ანაბრების წილი. ამასთან, ნომინალური პროცენტის განაკვეთის ზრდა, რა თქმა უნდა, გაზრდის ლარში ვადიან დეპოზიტებზე განთავსებულ ფულზე მოთხოვნას. შესაბამისად შეიცვლება M₂ ფულის სტრუქტურა: შემცირდება M₁ ფულის წილი და გაიზრდება ვადიან დეპოზიტებზე განთავსებული ფულის წილი, თანაც ამ უკანასკნელის წილი, მულტიპლიკატორის ეფექტის მოქმედების შედეგად, გაიზრდება უფრო სწრაფად. შესაბამისად გაიზრდება M₂ ფულადი აგრეგატის მოცულობა, თუმცა ნომინალური პროცენტის განაკვეთსა და M₂ ფულად აგრეგატს შორის ბევრად უკეთეს კავშირს მივიღებდით ორგანიზებული საფონდო ბაზრის განვითარების შემთხვევაში.

ნომინალური პროცენტის განაკვეთის ამაღლებაში რაც უფრო მნიშვნელოვანი იქნება ინფლაციის მოსალოდნელი ტემპის ცვლილების წვლილი, მით უფრო მეტად შემცირდება M₁ ფულზე მოთხოვნა. ეს იმითაა გამოწვეული, რომ როცა ინფლაციის მოსალოდნელი ტემპი მაღალია, მაშინ მკვეთრად მაღალია დანაზოგების (აქტივის) სახით ფულის შენახვის ხარჯები: პროცენტის განაკვეთის შესაბამისი თანხის დანაკარგს ემატება ის დანაკარგი, რომელიც წარმოიქმნება აქტივის სახით შენახული M₁ ფულის გაუფასურების შედეგად.

ლარზე დაბალი მოთხოვნის მიზეზები საძიებელია კუპონის ერაში განვითარებულ ჰიპერინფლაციურ პროცესებშიც, რომელთანაც დაკავშირებული პრობლემები ხალხის მეხსიერებაში დაილექა და დიდი ხნით შეარყია ეროვნული ვალუტისადმი ნდობა. იმ პერიოდში განვითარებული პროცესების გავლენით, ლარსა და დოლარს შორის არჩევანის განხორციელებისას, საქართველოს მოსახლეობას ჩამოუყალიბდა დოლარისთვის უპირატესობის მინიჭების ინერციული დამოკიდებულება. შედეგიც სახეზეა - დოლარმა მთელ რიგ ოპერაციებში, მაგალითად, უძრავ-მოძრავ ქონებასთან დაკავშირებულ გარიგებებში, ანაბრებზე დანაზოგების განთავსებისა და სესხის გაცემის ოპერაციებში და ა. შ.,  პრაქტიკულად ჩაანაცვლა ლარი, რითაც შეიზღუდა მისი ეფექტიანი ფუნქციონირებისათვის აუცილებელი სასიცოცხლო ეკონომიკური სივრცე.

საქართველოს ეკონომიკისთვის, ბოლო წლებში (2012-2015წწ), დამახასიათებელი იყო მიმდინარე ინფლაციის დაბალი ტემპი, რასაც წესით უნდა გამოეწვია ლარზე მოთხოვნის არსებითი ზრდა, მ. შ. ინფლაციის მოსალოდნელ ტემპზე პოზიტიური ზემოქმედების გზით. თუმცა ეს ასე არ მოხდა. ამის მიზეზი საძიებელია უახლოესი წარსულის გამოცდილებაში. საუბარია იმაზე, რომ კუპონის ეპოქაში, წარმოების დაცემის პარალელურად, აღინიშნებოდა ფასების დონის მასშტაბური ზრდა. აღნიშნული გამოცდილების გათვალისწინებით, მოსახლეობა უნდობლად ეკიდება, ეკონომიკური ზრდის უკიდურესად დაბალი დონის პირობებში, რასაც ადგილი აქვს ბოლო წლებში, მიმდინარე ინფლაციის დაბალი ტემპის არსებობის ფაქტს. შესაბამისად, მას უყალიბდება ხელისუფლების მიერ ინფლაციის მიმდინარე ტემპის შესახებ მონაცემების ხელოვნური შემცირება-დამახინჯების განწყობა, აქედან გამომდინარე კი, ინფლაციური პროცესების გარდაუვალი გაღრმავების მოლოდინი. ამიტომ, ვერ ხერხდება ინფლაციის მომავალში მოსალოდნელ ტემპთან დაკავშირებით ეკონომიკურად მიზანშეწონილი გრძელვადიანი მოლოდინის ფორმირება, შესაბამისად, ვერ ხერხდება ინფლაციის მომავალში მოსალოდნელი ტემპის  შემცირება და აქტივების სახით ლარზე მოთხოვნის ამაღლება.

ამრიგად, კუპონის ერის გამოცდილების გათვალისწინებით მოსახლეობაში მუდმივად შენარჩუნებულია ფასების ზრდის მოლოდინი, რაც განაპირობებს აქტივების სახით ფულზე, კერძოდ კი ეროვნულ ვალუტაზე, დაბალ მოთხოვნას.

ნომინალური პროცენტის განაკვეთი, როგორც აქტივების სახით ფულზე, აგრეთვე ფულის მთლიან მოცულობაზე (გარიგებისთვის და აქტივების სახით) მოთხოვნას განსაზღვრავს არა მხოლოდ უშუალოდ, როგორც ფულადი ბაზრის უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტი, არამედ ირიბადაც, როგორც ლარში და დოლარში განთავსებული დეპოზიტებზე მომავალში მოსალოდნელი შემოსავლიანობის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი დეტერმინანტი (მიმდინარე და მომავალში მოსალოდნელ ნომინალურ გაცვლით კურსებთან ერთად).

ეროვნულ და უცხოურ ვალუტას შორის უპირატესობის მინიჭებისას გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს ეროვნული ვალუტის სტაბილურობისა და საიმედობის შესახებ საზოგადოებაში არსებული განწყობილება. აღნიშნული განწყობილების ჩამოყალიბებაში არსებით როლს ასრულებს: ინფლაციის წარსულსა და აწმყოში არსებული და მომავალში მოსალოდნელი დონეები, ლარში და დოლარში დენომინირებულ დეპოზიტებზე არსებული ნომინალური პროცენტის განაკვეთები, აგრეთვე ნომინალური გაცვლითი კურსის მიმდინარე და მომავალში მოსალოდნელი დონეების ცვლილების ხასიათი და ა.შ.. აღნიშნული დეტერმინანტები მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავენ M₁, M₂ და M₃ ფულად აგრეგატებს შორის თანაფარდობას.

პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში, მ. შ. საქართველოში აქტივების სახით ფულზე (ლარზე) მოთხოვნა განსაკუთრებით  მგრძნობიარეა ნომინალური გაცვლითი კურსის მიმდინარე და მომავალში მოსალოდნელი დონეების ცვლილების მიმართ. შესაბამისად, საქართველოს მსგავს სუსტად განვითარებულ, შემოსავლებზე ორიენტირებულ, გარე და შიდა შოკების მიმართ არამდგრად ეკონომიკაში, ეროვნულ და უცხოურ ვალუტას შორის არჩევანის განხორციელებისას და ეროვნულ ვალუტაზე მოთხოვნის განსაზღვრისას, პროცენტის ნომინალურ განაკვეთზე უფრო არსებით როლს ასრულებს როგორც მიმდინარე, აგრეთვე მომავალში მოსალოდნელი ნომინალური გაცვლითი კურსის ცვლილების ხასიათი.

დოლარის მიმართ ლარის მიმდინარე ნომინალური გაცვლითი კურსის არსებითი შემცირებისას აღინიშნება ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო მოვლენა:

- პირველი, ლარის საგარეო კურსის გაუფასურება აიაფებს ექსპორტს და აძვირებს იმპორტს, რაც საბოლოო ანგარიშით ზრდის ლარზე მოთხოვნას და ხელს უწყობს გაცვლითი კურსის ახალ, და რა თქმა უნდა, შედარებით დაბალ ნიშნულზე სტაბილიზებას. თუმცა ასე მარტივადაც არა რის საქმე, ვინაიდან, უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელია ფასების დონის დინამიკა როგორც ჩვენთან, აგრეთვე პარტნიორ ქვეყნებში. გასთვალისწინენელია დროის ფაქტორიც, ანუ ის, რომ სავალუტო კურსის ცვლილებასთან ექსპორტ-იმპორტის შესაბამისობაში მოყვანას სჭირდება გარკვეული დრო. ასევე გასათვალისწინებელია ისიც, რომ თუკი აშშ დოლართან თანაფარდობაში საქართველოს სხვა ძირითადი პარტნიორი ქვეყნების ვალუტების კურსები უფრო მკვეთრად დაეცემა, მაშინ ლარის კურსი აღნიშნულ ვალუტებთან მიმართებაში შეიძლება გაიზარდოს კიდევაც. ასეთ პირობებში კი, ექსპორტის გაიაფებაზე, ლარზე მოთხოვნის ზრდაზე და გაცვლითი კურსის სტაბილიზებაზე საუბარი ზედმეტია. როგორც ჩანს, ბოლო ორმა ფაქტორმა არსებითი როლი შეასრულა იმაში, რომ მიუხედავად დოლართან თანაფარდობაში ლარის გაუფასურებისა, 2015 წელს ექსპორტი კი არ გაიზარდა, არამედ შემცირდა კიდევაც.

- მეორეს მხრივ, დოლართან თანაფარდობაში ლარის მიმდინარე კურსის არსებითი შემცირება საქართველოს მოსახლეობაში იწვევს ლარისადმი ნდობის მასშტაბურ შემცირებას. ამის მიზეზი ისაა, რომ ლარის მიმდინარე კურსის პერმანენტული შემცირება განაპირობებს დოლართან თანაფარდობაში ლარის მომავალში მოსალოდნელი გაცვლითი კურსის უფრო მკვეთრ შემცირებას. ასეთ შემთხვევაში, ეკონომიკის სუბიექტები, სხვა თანაბარ პირობებში (კერძოდ, როგორც ლარში, აგრეთვე დოლარში დენომინირებულ დეპოზიტებზე ნომინალური პროცენტის განაკვეთის უცვლელობისას), როგორც წესი, უპირატესობას დოლარს ანიჭებენ, რადგან იგი მომავალში უზრუნველყოფს უფრო მაღალ შემოსავალს (მაგალითად, ლართან თანაფარდობაში დოლარის კურსის ზრდისას, დოლარში არსებული დეპოზიტები მომავალში უფრო მაღალ შემოსავალს გვთავაზობს ლარებში, ვიდრე ლარში არსებული დეპოზიტები). შესაბამისად, როგორც დანაკარგების შემცირების, აგრეთვე სავალუტო ოპერაციიდან მოგების მიღების მიზნით, საქართველოში ადგილი აქვს დანაზოგების (როგორც ხელზე, აგრეთვე დეპოზიტებზე არსებულის) მასიურ გადაყვანას მყარ ვალუტაში, ძირითადად დოლარში. საბოლოო ანგარიშით კი, მკვეთრად მცირდება მოთხოვნა ლარზე, რაც ხელს უშლის ლარის კურსის სტაბილიზებას.