„25 თებერვალს მე ვიგრძენი, თუ როგორ შემოვიდა ტანში მჭრელი მახვილი, რომელიც მას აქეთ დღითი დღე უფრო ღრმად მერჭობა. გაფითრებული ვარ და ტანში მუდმივი ჟრჟოლა მივლის. ეხლა სატევრის წვერი ზედ გულზე მაქვს დაბჯენილი და ვგრძნობ, ოდნავ რომ შევინძრე, ჩამესობა და ისე გამათავებს, რომ გმინვის ამოღებასაც ვეღარ მოვასწრებ“, – მიხეილ ჯავახიშვილის ამ სიტყვებით გამოეხმაურა ამერიკის შეერთებული შტატების საელჩო რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის 99-ე წლისთავს.

ამერიკის საელჩოს განცხადებაში ნათქვამია, რომ ოკუპაციის დაწყებიდან 99 წლის შემდეგ აშშ საქართველოს გვერდით დგას მძიმე ბრძოლით მოპოვებული სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის დასაცავად.

ტრადიციულად 1986-87 წლიდან სამგლოვიაროდ აღინიშნება 25 თებერვალი. მას შემდეგ, რაც ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობა გაძლიერდა, ზვიად გამსახურდია, მერაბ კოსტავა და სხვები ცდილობდნენ, ეს თარიღი არ მისცემოდა დავიწყებას და ეს დღე ყოველთვის ანტისაბჭოთა საპროტესტო აქციებით გამოიხატებოდა. დღესაც, დამოუკიდებელ საქართველოში რუსეთის მიერ საქართველოს ტერიტორტიების ნაწილი კვლავაც ოკუპირებულია და 25 თებერვლის განცდა ჩვენს ისტორიულ მეხსიერებას კვლავაც მოჰყვება.

For.ge-მ 25 თებერვლის, ამ ყველაზე მძიმე ისტორიული თარიღის შეფასება სთხოვა სოხუმის უნივერსიტეტის პროფესორს, ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორს ზურაბ პაპასქირს.

25 თებერვალი ქართველებისთვის ტრაგიკული თარიღია. მას შემდეგ, რაც მე-11 წითელმა არმიამ დაიკავა თბილისი, საქართველო საბჭოთა რუსეთის ოკუპაციის ქვეშ მოექცა, რამაც 70 წელი გასტანა. თბილისის დამცველების თავდადების მიუხედავად, რა შეცდომები დაუშვა მაშინდელმა მთავრობამ და გენერალიტეტმა? იყო თუ არა უკანდახევა გენერალ კვინიტაძის ერთპიროვნული გადაწყვეტილება, რასაც გენერალი მაზნიაშვილი არ იზიარებდა?

- მე მაინც ვთვლი, რომ ეს იყო უთანასწორო ბრძოლა. იმ დროს ისეთი გეოპოლიტიკური სიტუაცია შეიქმნა კავკასიის რეგიონში, ათი კვინიტაძე, ან ვინც არ უნდა ყოფილიყო, ჩვენ მაინც განწირულნი ვიყავით, რადგან წითელმა არმიამ დაიკავა აზერბაიჯანი, სომხეთი. მას შემდეგ, რაც რუსეთის ბოლშევიკურმა რეჟიმმა დაასრულა „ძლევამოსილად“ სამოქალაქო ომი, მან უკვე მოიცალა საქართველოსთვის. ოღონდ ეს ერთბაშად არ მომხდარა, 1920 წლის გაზაფხულზე, როდესაც რუსულმა წითელმა არმიამ აზერბაიჯანი დაიკავა, იყო მცდელობა საქართველოში შემოჭრისა. მაგრამ იმ ეტაპზე, პოლონეთის მიმართულებით შექმნილი პრობლემების გამო, კრემლი იძულებული გახდა თავი შეეკავებინა საქართველოზე შეტევისაგან და მოლაპარაკებებზე წასულიყო. ასე დაიდო ცნობილი 7 მაისის ხელშეკრულება. საბჭოთა რუსეთმა აღიარა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და დიპლომატიური ურთიერთობა დაამყარა მასთან. თითქოს კრიზისი გადაილახა, მაგრამ, როდესაც 1920 წ. შემოდგომაზე წითელმა არმიამ სომხეთი დაიკავა, უკვე საქართველოს ჯერიც დადგა. ქვეყანა უკიდურესად არახელსაყრელ ვითარებაში აღმოჩნდა. მიუხედავად ქართული ჯარის თავგანწირული წინააღმდეგობისა (გავიხსენოთ თუნდაც იუნკერების თავდადება), წითელი ურდოების შეჩერება შეუძლებელი გახდა. დღეს ბევრს ლაპარაკობენ საქართველოს მაშინდელი ხელისუფლებისა და სამხედრო სარდლობის ცალკეულ, ძირითადად ტაქტიკურ შეცდომებზე, მაგრამ ეს არაა პრინციპული. მთავარია, რომ იმ დროს საქართველო ყველასაგან მიტოვებული აღმოჩნდა. გერმანია, რომელიც საქართველოს მოკავშირე იყო 1918 წელს, მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ მიწასთან იყო გასწორებული. დიდი ბრიტანეთი, რომელსაც იმ პერიოდში გარკვეული გავლენა ჰქონდა კავკასიის რეგიონში მიმდინარე პროცესებზე, ფაქტობრივად გაურიგდა ბოლშევიკურ რუსეთს; მეზობელი თურქეთიც (მან, როგორც ცნობილია, 1918 წლიდან არაერთი პრობლემა შეგვიქმნა), ასევე, რუსულ თამაშს თამაშობდა. ასეთ ვითარებაში საქართველო ვერაფრით ვერ მოახერხებდა რუსული ურდოების შეჩერებას და, შეიძლება ითქვას, ამ უთანასწორო ბრძოლის ბედი წინასწარვე გადაწყვეტილი მოჩანდა. თუმცა, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ საერთოდ არ უნდა გვებრძოლა და ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე კაპიტულაცია გამოგვეცხადებინა.

ბევრი კითხვა გაჩნდა ნოე ჟორდანიას მთავრობის მიმართაც, თუმცა ჟორდანია ამბობდა, რომ მას არ სურდა თბილისის დატოვება, უბრალოდ, იგი დაარწმუნეს, დროულად გასცლოდა თბილისს.

- მე მიმაჩნია, რომ ნოე ჟორდანიას ხელისუფლებამ რაც შეძლო, გააკეთა, თავს ზევით ძალა არ იყო. სხვა საკითხია, ხალხი როგორ ხვდებოდა ამას. მოგეხსენებათ, იმ დროს საქართველო იყო სუვერენული სახელმწიფო – საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომლის ხელისუფლებას სათავეში სოციალისტები (საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტია – ერთ დროს რუსეთის მუშათა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ე.წ. „მენშევიკური“ ნაწილი) ედგნენ. ერთი შეხედვით, მას უპირისპირდებოდა ასევე სოციალისტური ძალა – საქართველოს კომუნისტური პარტია (რუსეთის მუშათა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ე.წ. „ბოლშევიკური“ ნაწილი). ანუ გარეგნულად ისე ჩანდა, რომ სოციალისტთა ერთ გუნდს ცვლიდა სოციალისტთა მეორე გუნდი და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ადგილს იკავებდა საქართველოს სოციალისტური რესპუბლიკა – ასევე სუვერენული სახელმწიფო. ხალხი ამან ერთგვარად შეცდომაში შეიყვანა და ფართო მასებს, როგორც ჩანს, ხელისუფლების შეცვლა ეროვნულ ტრაგედიად არ აღუქვამს. რეალურად კი, როგორც აღმოჩნდა, ბოლშევიკურმა რეჟიმმა მოახდინა ქართული ეროვნული სახელმწიფოს ლიკვიდაცია და ის უშუალოდ ლენინის მიერ შექმნილი ახალი იმპერიული სტრუქტურის – ამიერკავკასიის ფედერაციის სუბიექტად აქცია.

სტალინის როლის შესახებ ჩვენს საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობაა, რომ მას ქართველებისთვის ორმაგი სახე ჰქონდა- დადებითიც და უარყოფითიც.

- ქართველებისთვის დადებითი სტალინს არასდროს არაფერი გაუკეთებია. საქართველოს მთელი ისტორიის მანძილზე სტალინი ყველაზე დიდი მოღალატე გახლდათ. ის იყო ქართული სახელმწიფოს მესაფლავე, ასე ვთქვათ „მთავარი რეჟისორი“ საქართველოს დაპყრობისა. თვითონ ლენინიც კი იკავებდა ასეთი მკვეთრი ნაბიჯებისგან თავს საქართველოს მიმართულებით. ახლა მიღებულია სიტყვა „ლობისტი“. სტალინი იყო მთავარი ლობისტი საქართველოს დაპყრობის, კავკასიის დაპყრობის. მისი მარჯვენა ხელი იყო სერგო ორჯონიკიძე. ესენი წყვეტდნენ მაშინ ამიერკავკასიის საკითხებს რუსეთის ხელისუფლებაში. სტალინი, როგორც ეროვნებათა საქმეთა სახალხო კომისარი იყო (ანუ თანამედროვე გაგებით – რუსეთის რეგიონების/ხალხების მინისტრი), მოგვიანებით იგი რუსეთის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის – რუსეთის უმაღლესი პოლიტიკური ორგანოს – კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკებისა) ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივანი, რუსეთის პოლიტიკური ისტებლიშმენტის წამყვანი ფიგურა იყო. ის იმთავითვე იბრძოდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ. სწორედ იგი იყო ოსების სეპარატისტული გამოსვლების მთავარი სულისჩამდგმელი და ორგანიზატორი. სტალინი აგულიანებდა აფხაზებსაც 1918-ში და მოგვიანებითაც. სტალინი იყო საქართველოს სახელმწიფოებრიობის მტერი. ეს მან შეიმუშავა ე.წ. „ავტონომიზაციის“ პროექტი, რომლის მიხედვითაც საქართველო რუსეთის ფედერაციაში უშუალოდ ავტონომიური რესპუბლიკის სახით კი არ უნდა შესულიყო, არამედ მხოლოდ ერთიანი ამიერკავკასიის ფედერაციის შემადგენლობაში. სტალინის აი ამ იმპერიულ ფორმულას დაუპირისპირდნენ ქართველი ბოლშევიკები და ჩაშალეს კიდეც მისი განხორციელება.

მათ შორისაა ბუდუ მდივანიც, რომელიც ამბობდა, რომ ასაკუწი იყო, წითელ არმიას საქართველოში შემოჭრისთვის რომ დაეხმარა.

ბუდუ მდივანი ცნობილი მოღვაწე იყო, ანტონ ანტონოვ-ოვსეენკოს (რუსი ისტორიკოსი და მწერალი – 30-იან წლებში რუსული გულაგის პატიმარი) მოჰყავს ბუდუ მდივანის ფრაზა, მე არათუ დასახვრეტი ვარ, არამედ უფრო მეტიც, ნაკუწ-ნაკუწ უნდა ამკუწონ (რუსულად – четвертовать), , რადგან ეს მე შემოვიყვანე რუსის ჯარი და მე დავეხმარე სტალინს საქართველოს დაპყრობაშიო.

ბერიაც ქართველთმოძულე იყო, როგორც სტალინი? ამაზეც აზრთა სხვადასხვაობაა.

- ეგ ცალკე თემაა. ბერია მაინც საქართველოს ლიდერი იყო, სტალინი არასდროს არ ყოფილა საქართველოს ლიდერი. ბერიას მოღვაწეობაში არის ძალიან ბევრი ისეთი მხარე, როცა ის ზრუნავს საქართველოზე, როგორც სახელმწიფოზე. სტალინისთვის კი საქართველო არასდროს ყოფილა სახელმწიფო, ეს განასხვავებს ამ ორ ადამიანს. სტალინი საქართველოს უყურებდა, როგორც ავტონომიას. სტალინის პროექტი ავტონომიზაციის შესახებ, მართალია, დე იურედ ჩავარდა, მაგრამ რეალურად სტალინმა ეს გეგმა დე ფაქტოდ მაინც განახორციელა და დიდი ფედერაციის სუბიექტი გახდა საქართველო.

სტალინის მოღვაწეობამ საქართველოს რეპრესიები და სისხლი მოუტანა, მაგრამ რა იყო მისი უპრეცედენტო სიძულვილის მიზეზი ქართველთა მიმართ? ის, რომ მის კარიერას უნდა შესწირვოდა ქართველთა საუკეთესო ნაწილი, თუ ის, რომ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ ნაძალადევში, პლეხანოვის სახელობის მუშათა სასახლეში გამართულ შეხვედრაზე ქართველმა მუშებმა მას შეურაცხყოფა მიაყენეს?

- დაახლოებით 1921-დან 1934 წლამდე, როგორც ჩანს, სტალინს საქართველოს გაგონებაც არ უნდოდა, ყველაფერს აკეთებდა საქართველოს დასასუსტებლად. ე.წ. „სამხრეთ ოსეთის“ ავტონომიაც მთლიანად სტალინის „საჩუქარია“ საქართველოსთვის. აფხაზეთშიც თავისი კაცი ჰყავდა, რომელიც თბილისს ნაკლებად ემორჩილებოდა, ეს იყო ნესტორ ლაკობა. თუმცა დაახლოებით 1934 წლიდან (როცა ოპოზიციის ერთ ნაწილს იგი გაუსწორდა) მას, როგორც ჩანს, დასჭირდა თავისი „ისტორიული სამშობლოს“ წინ წამოწევა. 1934 წელს ჩატარებული საბჭოთა კავშირის მწერალთა I ყრილობა ერთგვარი გარდატეხის პერიოდი იყო. სტალინმა ამ ყრილობაზე საქართველოს დელეგაციის ხელმძღვანელ მალაქია ტოროშელიძეს ძალიან ვრცელი მოხსენება გააკეთებინა ქართული ლიტერატურის, ქართული კულტურის შესახებ. სხვათა შორის, ილია ჭავჭავაძის რეაბილიტაციაც სწორედ იმ დროიდან იწყება.

ტაო-კლარჯეთის დაბრუნება სტალინს მართლაც სურდა, მაგრამ საქართველოსთვის, თუ, მთლიანად, საბჭოთა რუსეთისთვის?

- ეს უკვე საერთო გეოპოლიტიკური სიტუაციის კონტექსტი იყო. 1945 წელს ამერიკამ ატომური იარაღი გამოიყენა, რამაც მოსკოვს, კონკრეტულად კი სტალინს აგრესიულ, ამბიციურ ზრახვებზე უარი ათქმევინა. მართალია, მოგვიანებით სტალინმაც შექმნა ატომური ბომბი, მაგრამ მისი მხრიდან თურქეთის დასჯის მომენტი უკვე ჩავლილი იყო.

მთლიანობაში, თქვენთვის აუხსნელია, რატომ სძულდა სტალინს საქართველო?

- არ არის ეს ფაქტი აუხსნელი. აქ სტალინის კარიერული მომენტიც შეიძლება იყოს, მაგრამ მე მაინც მჯერა, რომ ეს იყო მისი ავადმყოფური ფანატიზმი, სტალინი იყო ფანატიკოსი, მას მართლაც ეგონა, კომუნისტურ სამოთხეს აშენებდა და თავისი სამშობლო არ უნდოდა ამ სამოთხის გარეთ – მენშევიკების „ჯოჯოხეთში“ დარჩენილიყო. ორჯონიკიძე მაინც იმ დონის პიროვნება არ ყოფილა (ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, სტალინი კომუნისტური იდეოლოგიის აღიარებული თეორეტიკოსი გახლდათ). იმ პერიოდში ისინი ლენინის გავლენის ქვეშ იყვნენ. ლენინი გამოდიოდა მსოფლიოს რევოლუციის ლოზუნგით, რომელიც უტოპია გამოდგა – მსოფლიო დალაგდა არავითარი სოციალისტური რევოლუცია არ მოხდა, ლენინს კი შერჩა დაშლილ-დანაწევრებული რუსეთის იმპერია, რომელიც სტალინმა ხელახლა აღადგინა და შეკრა.

რაც შეეხება ფილიპე მახარაძეს, მის შესახებაც აზრთა სხვადასხვაობაა, ისიც ე.წ. „საქართველოს პატრიოტი“ ბოლშევიკი იყო?

- ფილიპე მახარაძეც საქართველოს სსრ სუვერენიტეტის მხარეს დადგა და სტალინს დაუპირისპირდა. ბუდუ მდივანი, ფილიპე მახარაძე, მიხეილ ოკუჯავა ე.წ. ნაციონალ-უკლონისტები გახლდნენ. ეს იყო დიდი ჯანყი რუსეთის კომუნისტურ პარტიაში. საქართველოს კომუნისტური პარტია, ფაქტობრივად, რუსეთის კომუნისტური პარტიის ნაწილი იყო. ქართველი კომუნისტი ლიდერები რუსეთის – ოფიციალურად „მეზობელი ქვეყნის“ – უმაღლესი პოლიტიკური ორგანოს რკპ/ბ ცენტრალური კომიტეტის წევრები იყვნენ. სტალინი კი უშუალოდ პოლიტბიუროში შედიოდა. აქაური ლიდერები დაუპირისპირდნენ სტალინს და ორჯონიკიძეს, რადგან არ უნდოდათ საქართველოს სუვერენიტეტის (თუნდაც გარეგნული) დათმობა.

ამისთვის დასაჯეს კიდეც ბუდუ მდივანი და არა მარტო იგი.

ეს იყო დიდი ხნის შემდეგ შურისძიება ბუდუ მდივანზე. მანამდე კი, 1922 წლის შემოდგომაზე გაუგონარი ამბავი მოხდა. როდესაც ორჯონიკიძემ – ამიერკავკასიის კომუნისტების ოფიციალურმა ხელმძღვანელმა – საქართველოს პირველი მდივნის თანამდებობიდან მიხეილ ოკუჯავა გადააყენა, პროტესტის ნიშნად საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის მთელი შემადგენლობა უბრალოდ გადადგა. ეს იყო დიდი სკანდალი – უპრეცედენტო დაუმორჩილებლობა რუსეთის კომპარტიისა და რუსეთის ხელისუფლებისადმი ქართველი კომუნისტური ელიტის მხრიდან. ასეთი დემარში კომუნისტური პარტიის ისტორიას არ ახსოვს. ასე რომ, ქართველი ბოლშევიკებიც არ იყვნენ ბოლომდე დაცლილნი ეროვნულობისგან. 1924 წლის აჯანყებაც ჩვენთან მოხდა, 1956 წელსაც პროტესტი გამოვხატეთ, 1978 წელს ქართული ენის დაცვა მოვითხოვეთ, ჩვენ ყოველთვის დიდი მეამბოხენი ვიყავით.

ჩვენ ბალტიის რესუბლიკებზე მეტად ვებრძოდით რუსეთს და ამიტომაც ვისჯებოდით.

- ბალტიის რესპუბლიკებს იმდენს ვერ უბედავდა სსრ კავშირის უმაღლესი ხელისუფლება. ეს ქვეყნები – ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი – სტალინმა ევროპის თვალწინ, ჰიტლერთან გარიგებით დაიპყრო და ეს გარკვეულ უხერხულობას უქმნიდა მოსკოვს. დასავლეთი ყოველთვის აღიარებდა ბალტიის რესპუბლიკების განსაკუთრებულ სტატუსს და მათი ყოფნა საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში ყოველთვის დროებით მოვლენად მიაჩნდათ. საქართველოს კი ასეთი მხარდაჭერა არასდროს ჰქონია.

მოღალატური ბუნების ქართველები რომ არ შემოძღოლოდნენ რუსებს, ჩვენი ჩრდილოელი მეზობელი მაინც დაიპყრობდა საქართველოს. მაგრამ, გაცილებით მეტი წინააღმდეგობა შეხვდებოდა?

- რასაკვირველია, მაინც დაიპყრობდა, მაგრამ ეს ჩვენი ტრაგედიაა, რომ სტალინი და სხვა ქართველები იყვნენ ამის შემსრულებელნი. მე ამას დავარქვი დიდი ქართული ღალატი. 3 ათასი წლის განმავლობაში ჩვენ ბევრი მოღალატე გვყოლია, მაგრამ ასე დოკუმენტურად დადასტურებული ღალატი, როდესაც პირდაპირ დაამხეს ქართული სახელმწიფო, ასეთი პერსონაჟი ისტორიაში მეორე არ გვყავს.

სხვათა შორის, შუა საუკუნეებში ჩვენ გვყავდა მეფეები, რომლებიც იმპერიის მიერ იყვნენ ხელდასხმული და ოფიციალურად მეფის ტიტულსაც არ ატარებდნენ, მაგრამ თავიანთ ოფიციალურ დოკუმენტებში „მეფეთ-მეფის“ ტიტულით მოხსენიებას არ ერიდებოდნენ (ამის ნათელი მაგალითია თუნდაც ირანის შაჰების მიერ XVII საუკუნეში ქართლში დანიშნული „ვალების“ – გამაჰმადიანებული როსტომ ხანისა და შაჰნავაზის/ვახტანგ V – ტიტულატურა). მე იმის თქმა მინდა რომ ჩვენ სახელმწიფოებრიობის ყველაზე დიდი ტრადიციის და შესაბამისად, მყარი ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი თვითშეგნების მატარებელი ერი ვართ. ამიტომაც ვუქმნიდით მოსკოვს პრობლემებს – მარადიული მეამბოხენი ვიყავით საბჭოთა იმპერიაში...