შესაძლოა, ზოგიერთებში კითხვას აჩენდეს, რატომ სწერდა თბილ წერილს კალისტრატე ცინცაძე იოსებ სტალინს, რატომ ულოცავდა საბჭოთა მთავრობას „დიდი ოქტომბრის რევოლუციის დღეს“, რომლის დროსაც ამდენი სასულიერო პირი გაანადგურეს, უამრავი ეკლესია დახურეს, მაგრამ ასეთ კომპრომისზე წასვლას მაშინდელი რთული დროება ითხოვდა.

კალისტრატე ცინცაძემ უმძიმეს წლებში იტვირთა საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელობა და მიუხედავად იმისა, რომ უწმინდესი და უნეტარესი კალისტრატე თბილისის სემინარიიდან იცნობდა იოსებ სტალინს, ამას ხელი არ შეუშლია ხელისუფლებისთვის, საკუთარ მარწუხებში მოექცია საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია.

ჯერ კიდევ 1939 წელს კალისტრატე ცინცაძემ სცადა უშუალო კონტაქტზე გასვლა სტალინთან, როცა მას დაბადებიდან 60 წლისთავი მიულოცა: „თქვენ სიჭაბუკითგანვე არ სცანით ძილი თვალთა, რული წამთა და განსვენება ხორცთა ტვირთმძიმეთა, ამისთვის მადლიერმა ერმა დაგსვათ ძლიერთა თვისთა შორის და შეგმოსათ დაუჭკნობელი დიდებით“.

საბჭოთა კავშირზე თავდასხმის შემდეგ კალისტრატემ მხარდაჭერა გამოუცხადა სტალინს ფაშიზმთან ბრძოლის საქმეში, რასაც მოჰყვა სტალინის დეპეშა და მისი სალამი, სადაც სტალინი წითელი არმიის სახელით მადლობას უხდიდა კალისტრატე ცინცაძეს.

მანამდე კი იყო პირადად კალისტრატე ცინცაძის თავს გადატანილი რთული პერიოდი, როდესაც ჩეკამ იმჟამინდელ პატრიარქ ამბროსი ხელაიასთან ერთად დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძეც დააპატიმრა. მაშინდელი ბოლშევიკური პრესა სიამაყით წერდა, რომ ხიშტებით მიჰყავდათ სასულიერო პირები და მათ სამშობლოს მოღალატეებს ეძახდნენ. მეტეხის ციხეში დეკანოზი კალისტრატე გამომძიებელმა დაიბარა და შესთავაზა განცხადების დაწერა, თითქოს საკათალიკოსო საბჭოში მრავალნაირი ბოროტმოქმედება ხდებოდა და ამის გამო თავს ანებებდა საბჭოს წევრობას. დეკანოზ კალისტრატეს ამ წერილის სანაცვლოდ თავისუფლებას ჰპირდებოდნენ, მაგრამ მან გამომძიებელს მიუგო: „თავისუფლება შეიძლება კაცმა მოიპოვოს თავისთავის დაბეზღებით? გამომძიებელმა უპასუხა, მაშინ იჯექი მეტეხშიო. თუმცა ბოლშევიკებმა ამბროსი ხელაია და კალისტრატე ცინცაძე გაათავისუფლეს.

რამდენად რთული იყო რეპრესიის წლებში საქართველოს საჭეთმპყრობელ კალისტრატე ცინცაძისთვის თავისი მისიის შესრულება, ამის შესახებ For.ge-ს საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მკვლევარი ირაკლი ხვადაგიანი ესაუბრა.

საინტერესოა, როგორ დაუსხლტა კალისტრატე ცინცაძე რეჟიმს? ეს იმით ხომ არ აიხსნება, რომ საბჭოთა რეჟიმს არ სურდა საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელს შეხებოდა, რაც უთუოდ გახმიანდებოდა დასავლეთში? თუ ეს კალისტრატეს მხრიდან დიდი ლავირების შედეგია?
- 1922-23 წლის შემდეგ, როდესაც კათოლიკოსი ამბროსი დაპატიმრებულია, შემდეგ მას უკვე ათავისუფლებენ და, როდესაც ის გარდაიცვლება, პატრიარქი ხდება ქრისტეფორე ციცქიშვილი, რომელიც სულ სხვა კურსის მომხრეა სახელმწიფოს მიმართ. ქრისტეფორე ციცქიშვილი ცდილობს, გარკვეული კომპრომისი ჰქონდეს საბჭოთა რეჟიმის მიმართ, რათა არ განმეორდეს ის „შეცდომა“, რაც დაუშვეს თავიდან, როცა რეჟიმს მისცეს საშუალება, რომ ეთქვა, თქვენ ჩვენ გვებრძვით, ამიტომაც სადამსჯელო ზომებს მივმართავთო. ქრისტეფორეს კურსი იყო ლოიალურობა, ხელისუფლებისადმი რევერანსები და მუდმივად იმის ხაზგასმა, რომ ჩვენ არ ვერევით სახელმწიფო საქმეებში, პირიქით, მივესალმებით ხელისუფლების დადებით საქმიანობას. თუმცა ამან დიდად არაფერი შეცვალა. უკვე ეკლესიის შიგნითაც დაიწყო განხეთქილება, კიდევ ერთხელ გაჩნდა განახლების მოძრაობა, რაც გულისხმობდა იმას, რომ ძირფესვიანად უნდა შეცვლილიყო და გათანამედროვებულიყო ეკლესია, როგორც ორგანიზაცია და თანამედროვე გამოწვევების მიმართ უფრო მოქნილი გამხდარიყო. ასევე, მოქნილი უნდა ყოფილიყო თეოლოგიური და პრაქტიკული კუთხითაც, რაც ამ ფონზე უკვე აღიქმებოდა დიდ კომპრომისად საბჭოთა რეჟიმის მიმართ. ასე რომ, ეკლესიის შიგნით მიმდინარეობდა დაუნდობელი ბრძოლა, თუმცა, საბოლოო ჯამში, ეს მოძრაობაც დამარცხდა. ქრისტეფორეს შემდეგ კალისტრატე ცინცაძე განაგრძობს იმავე კურსს, რათა რეჟიმს არანაირი საბაბი არ მისცეს ეკლესიის წინააღმდეგ. რამდენად ეხმარება ეს კალისტრატე ცინცაძეს, ეს მეორე საკითხია, რადგან, თუ რამემ დაიცვა სამღვდელოება დიდი ტერორისა და წმენდისგან, ეს იმის გამო მოხდა, რომ სახელმწიფომ უკვე გადაწყვიტა, რომ სხვა პოლიტიკა სჭირდებოდა. ამის შემდეგ ეკლესია ხდება პასიური მიმღები იმ პოლიტიკის, რასაც სახელმწიფო მას თავს ახვევდა, ანუ ეკლესიას მუდმივად უნდა დაეჭირა სახელმწიფოსთვის მხარი. 40-იანი წლებიდან შემორჩენილია ყველა შემდგომი პატრიარქის სიტყვები, სადაც ისინი ხოტბას ასხამენ სტალინს.

ცნობილი ფაქტია, რომ სტალინს თბილ წერილს სწერდა კალისტრატე ცინცაძეც.

- დიახ, შემდეგ უკვე არის მიმართვები საერთაშორისო დონეზე, რომლითაც ეკლესია უკვე მხარს უჭერს საბჭოთა პოლიტიკას ცივი ომის დროს. შემდეგ იწყება ე.წ. მშვიდობის მოძრაობა საბჭოთა ზურგით, რომლითაც ოფიციალურად ებრძვიან იმპერიალიზმს მსოფლიოში. რეალურად ეს არის საბჭოთა კონტრპროპაგანდა, საბჭოთა რეჟიმის მიერ გაკონტროლებული ყველა ეკლესია ხდება მშვიდობის მოძრაობის მონაწილე. ჩვენი ეკლესიის იერარქები გადიან საზღვარგარეთ ფორუმებზე და ლაპარაკობენ იმას, რასაც ავალებს რეჟიმი. შიგნითაც ეკლესია კონტროლდება მკაცრად და შეუვალად შესაბამისი ორგანოების მიერ. ერთია, რომ პირდაპირ სახელმწიფო ერევა ეკლესიის საქმეებში და, მეორეა, რაც ჩვენ არ ვიცით და არასდროს ჩვენს სახელმწიფოს არ მიუცია მკვლევრებისთვის კვლევის ჩატარების საშუალება, თუ როგორ ხდებოდა ნებისმიერი მღვდელმსახურის დამუშავება უშიშროების ხაზით.

ეს დოკუმენტები რუსეთშია, თუ საქართველოში?

- არავინ იცის, ესაა პრობლემა, რომ არც არავის დაუყენებია ეს საკითხი. სახელმწიფო ყველაფერზე ამბობს, რომ აღარ არსებობს ეს მასალა. თუმცა არსებობს თუ არ არსებობს, ეს არავინ დაადგინა და ესეც გაურკვეველია. ცალკეული რეპრესირებული მღვდელმსახურების საქმეებიდან კი ჩანს, რამდენად ღრმად იყო უშიშროების აგენტურა შესული მათ რიგებში. უშიშროებისთვის არაფერი იყო უცნობი, თუ რა ხდებოდა ეკლესიის შიგნით. 1944 წლიდან ხორციელდება ორმაგი კონტროლი, ეკლესია ვალდებულია საქმის კურსში ჩააყენოს სახელმწიფო თითოეული ვიზიტის, თითოეული შეხვედრის შესახებ, ყველა შესაბამისი რანგის მღვდელმსახური ატყობინებს საბჭოთა მოხელეს საზღვარგარეთიდან ჩამოსულ დელეგაციებთან შეხვედრების, თუ შიდა შეხვედრების შესახებ. გარკვეული პერიოდი ვმუშაობდი საარქივო ფონდების შესწავლაზე, სანამ ამის საშუალება იყო, და პირდაპირ ჩანს, რომ 80-იანი წლების ბოლომდე, სანამ არ დაიშალა საბჭოთა კავშირი, ეკლესიის საქმეებს განაგებს არა პატრიარქი, არამედ ზემოთ მდგომი სახელმწიფო მოხელე. ეს პირდაპირ საარქივო მასალებიდან იკვეთება.

სახელმწიფო მოხელეს საშუალება აქვს, დაბლოკოს თუნდაც ერთი რიგითი მღვდლის ხარისხში აყვანა და სხვაგან გადაყვანა მისი დასტურის გარეშე; ასევე, ნებისმიერ მღვდელმსახურს შეუძლია თავისი იერარქიის გვერდის ავლით მიმართოს ამ მოხელეს გარკვეულ საკითხთან დაკავშირებით. ცხადია, ეს დაუშვებელია. რეალურად, ეკლესია დაქვემდებარებულ მდგომარეობაშია. ძალიან მარტივი იყო ასეთი პოლიტიკის წარმოება რეჟიმის მიერ, რადგან ეს არ ეხებოდა მოსახლეობის დიდ მასას, სულ რამდენიმე საქაღალდე ჰყოფნიდა თითოეული ეკლესიის რიგითი მორწმუნეების აღრიცხვას, რომლებიც ღიად აფიქსირებდნენ, რომ ეკუთვნოდნენ რომელიმე ეკლესიას. ძალიან ცოტანი იყვნენ მღვდელმსახურებიც და მორწმუნეებიც და ეს გრძელდება უკვე 1988-89 წლამდე.

1924 წლის აჯანყება და სამღვდელოების დევნა კიდევ გასაგებია, ამას მოჰყვა 1937-38 წლების გენერალური წმენდა, მაგრამ უკვე 1939- 40 წლებში რატომ იჭერენ სამღვდელო პირებს, ეს რით აიხსნება?
-ეს შედარებით იშვიათი მოვლენაა, 1944 წლის შემდეგ თითზე ჩამოსათვლელი რამდენიმე ფაქტია, რაც მღვდელმსახურთა დაპატიმრება-რეპრესიას შეეხება. ამ გვიან პერიოდში სამღვდელოებას თითქმის არ ხვრეტდნენ და ესეც ბურუსით მოცულია, რადგან დოკუმენტები თითქმის ხელმიუწვდომელია ჩვენი სახელმწიფოს საარქივო პოლიტიკის გამო. ერთი ასეთი ყველაზე ცნობილი საქმეა 1983 წელს თვითმფრინავის ბიჭების საქმეზე მღვდელ თეიმურაზ ჩიხლაძის დახვრეტის ფაქტი. 1944 წლის შემდეგ იშვიათია დაჭერები, თუმცა არის გამონაკლისი, მაგალითად, გაიოზ კერატიშვილის დაჭერა, რომელიც იყო პატრიარქობის პრეტენდენტი. როდესაც დავით მეხუთე გარდაიცვალა, გაიოზ კერატიშვილი საპატრიარქო ტახტის ერთ-ერთი პრეტენდენტი იყო, მაგრამ დამარცხდა ამ ბრძოლაში და აირჩიეს ილია მეორე. შემდეგ მალევე დააპატიმრეს კერატიშვილი საეკლესიო ქონების მითვისებისთვის. ეს ბნელით მოცული ამბავია და ამ ფაქტის შესახებ ბევრი ვერსია არსებობს. თუმცა დღეს თითქმის შეუძლებელია ამ პერიოდის კვლევა, რადგან სახელმწიფო ამბობს, რომ 1943-44 წლების მერე ყველა დოკუმენტაცია პერსონალური ინფორმაციითაა სავსე ადამიანების შესახებ, ამიტომ სახელმწიფოს პოზიციაა, ან წავშლით ყველაფერს და მერე ნახეთ ასლები, ან არ მოგცემთ ამ დოკუმენტებსო. ასე რომ, დარჩენილი ვართ იმ წყაროების ამარა, რისი ნახვაც მოვასწარით. ამის შემდეგ რეპრესიების გამონაკლისი შემთხვევა შეიძლება ყოფილიყო და ეს მხოლოდ მართლმადიდებლურ ეკლესიას არ ეხება, ამ დროს სახელმწიფოს ასეთი პოლიტიკა აქვს აღებული. კერძოდ, კანონმდებლობით, სინდისი თავისუფალია და ყველა ადამიანს შეუძლია, რელიგიური იყოს. რელიგიურ ორგანიზაციებს აქვთ გარანტია იმისა, რომ მათი მოქმედება დაცულ იქნება. სახელმწიფო ქმნის ყველა რაიონში, ქალაქის უბანში სპეციალურ კომისიებს, რომელთაც თვალყური უნდა ადევნონ, რომ ეს კანონმდებლობა არ დაირღვეს და არ შეავიწროვონ მორწმუნეები. თუმცა რეალურად ეს ჯგუფები პირიქით აკეთებენ, ანუ აკონტროლებენ, თუ ვინ არის აქტიური მორწმუნე, ვინ მონაწილეობს საეკლესიო რიტუალებში. რეალურად, კანონის დაცვა, თითქოს თქვენ არავინ არაფერს გავნებთ, ფიქციაა და პირიქით ხდებოდა, რომ ვინც საეკლესიო რიტუალებში მონაწილეობდა, მათ უფლებებს ზღუდავდნენ.