არის თუ არა სუსტი სამოქალაქო სექტორის დამსახურება ის, რამაც საბოლოოდ, ხელისუფლების უზურპაციამდე მიგვიყვანა? რატომ არის საქართველოში დღეს ეს სექტორი სუსტი და რატომ აძლევს ხელისუფლებას განუსაზღვრელ უფლებებს, ამას თავისი მიზეზები აქვს. მეორე მხრივ, დღეს, თითქოს, სამოქალაქო აქტივობის გამოცოცხლების პროცესი დაიწყო, გაჩნდა სხვადასხვა მოძრაობები, რომელთა ნაწილმა ამომრჩეველთა ხმები უნდა დაიცვას, ნაწილმა თავად  ამომრჩევლები. მაგრამ ასეთი აქტივობები ეჭვებს ბადებს, იმდენად, რამდენადაც მოძრაობის მიზნები, რომელსაც მოქმედი თუ ყოფილი პოლიტიკოსები უდგანან სათავეში, ყოველთვის საეჭვო ხდება.

აქვს თუ არა საქართველოს შანსი, მიიღოს რეალური და არა -ხელოვნური, ძლიერი და არა - სუსტი, აქტიური და არა - პასიური ე.წ. მესამე სექტორი, რომელიც დემოკრატიის მთავარი მამოძრავებელი ძალაა, ამ თემაზე კულტუროლოგი ლელა იაკობიშვილი გვესაუბრება.

- სამოქალაქო საზოგადოება დასავლეთში არის ინდუსტრიული ეპოქის პროდუქტი. როდესაც ურბანიზაციის პროცესის გამო  სოფლებიდან მოსახლეობის დიდი ნაწილი ქალაქებისკენ დაიძრა და ახალი ტიპის ქალაქები შეიქმნა, იქ  ჩამოყალიბდა ურთიერთობის გარკვეული პრინციპები, მოქალაქეობა გახდა ერთგვარი ხელშეკრულების საფუძველი. მოქალაქე იყო ის, ვინც ქალაქური ტიპის ცხოვრების წესს იღებდა.

საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება ძნელად იმიტომ იქმნება, რომ ქვეყანამ საბჭოთა ეპოქაში ინდუსტრიალიზაციის პერიოდი გამოიარა და ისიც - ძალადობით. რუსთავი აშენდა როგორც საბჭოთა ინდუსტრიული ქალაქი, სადაც სოფლებიდან ხალხი ფაქტობრივად, ძალით ჩამოასახლეს. ქუთაისშიც ანალოგიური რამ  მოხდა, როდესაც საავტომობილო ქარხანა აიგო.

სამოქალაქო  საზოგადოების  გაჩენა ისევ და ისევ ინდუსტრიალიზაციას უკავშირდება. მაგრამ დასავლეთში ინდუსტრიალიზაცია ბუნებრივი პროცესი იყო, ეს მათი ძალისხმევის პროდუქტია. ჩვენ, ქართველებს ეს პროცესი არ გაგვივლია, საბჭოთა ეპოქამ გვაიძულა, რომ ინდუსტრიალიზაცია მიგვეღო, როგორც სხვისი შემოქმედებითი ნაყოფი. ამიტომ, სამოქალაქო საზოგადოება, როგორც სხვა ტიპის საკომუნიკაციო რეჟიმში მყოფი ადამიანების სივრცე, ჩვენთან ბუნებრივად არ შექმნილა.

რაც შეეხება ე.წ.  სამოქალაქო სექტორს: - კიდევ ერთი ხელოვნური ჩარევა მოხდა 2000-იან წლებში, შევარდნაძის მართველობის დროს, რეფორმატორების მცდელობით, როცა იმპორტირებული ფულით იმპორტირებული იდეოლოგიის დამკვიდრება დაიწყო ე. წ. არასამთავრობო სექტორმა. მიუხედავად იმისა, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციები და მათი აქტივისტები ცდილობდნენ დასავლური ღირებულებების მიმართულებით სვლას, ისინი ქართულ საზოგადოებას სთავაზობდნენ ნაკლებად ცნობილ ლინგვისტიკას, რომლის მიმართაც საზოგადოება ნაკლებმგრძნობიარე აღმოჩნდა.

ჩვენი პრობლემაც სწორედ ის გახლავთ, რომ სამოქალაქო საზოგადოება ბუნებრივად, ჩვენი სოციალური ორგანიზმის შინაგანი ნებით არ წარმოქმნილა ჩვენივე ეთნიკური რესურსიდან. უფრო, დასავლეთის მხრიდან იყო გარკვეული მცდელობა, რომ სულ რამდენიმე წელიწადში საქართველოს მოსახლეობას დასავლური ღირებულებების ენა აეთვისებინა. ამ ენას კი ჩვენს სოციო-კულტურულ ქსოვილთან საზრისული კავშირი თითქმის არ ჰქონია. ამიტომაც არასამთავრობო სექტორი ძნელად ასრულებდა და ასრულებს დასავლელი სოციო-კულტურული აგენტის როლს. ამიტომ, მგონია, უხერხულია, როცა ვამბობთ ხოლმე, რომ ჩვენთან არ არის სამოქალაქო საზოგადოება და თუ არის, არ არის აქტიური, არ ემსახურება იმ მიზანს რა მიზანსაც უნდა ემსახურებოდეს.  

ჩვენ წმინდა წყლის  სოციოკულტურული პრობლემა გვიდგას.   ვერ ვიტყვით, რომ სამოქალაქო საზოგადოება არ შეიქმნა იმიტომ, რომ ჩვენ უწესო ხალხი ვართ. ჩვენი სოციალური სხეულის არაბუნებრივი განვითარება მოხდა. განვითარებას კი თავისი დრო  და ეტაპები სჭირდება.

ჩვენ რაღაცეები გამოვტოვეთ და უცებ აღმოვჩნდით სასტიკი ისტორიის წინაშე. ისტორიაში რეალურად დავბრუნდით სულ რაღაც ორი ათეული წლის წინ, როდესაც საბჭოთა კავშირის დაშლის დეკლარირება მოხდა.

სამწუხაროდ, ასეთ რეალობაში გვიწევს ცხოვრება - როდესაც არჩევანის საშუალება მოგვეცა, დემოკრატიული მმართველობის ფორმა ავირჩიეთ. თუმცა, თუ არ იქნება სამოქალაქო აქტიურობა,  ვერასდროს ვერ ავაშენებთ იმ დემოკრატიას, რომელიც ავირჩიეთ. როგორ ფიქრობთ, რამ შეიძლება მისცეს იმპულსი ადამიანებს, რომ გაუჩნდეთ სამოქალაქო პასუხისმგებლობის გრძნობა? ვგულისხმობ ელემენტარულს, რომ არჩევნებზე წავიდნენ არა იმიტომ, რომ ვიღაც ხელფასს უხდის და მადლიერია, არამედ იმიტომ, რომ ეს მისი ვალია.

- სრულიად მოჯადოებულ წრეში ვართ. ერთი მხრივ, საზოგადოება ინერტული გახდა იმიტომ, რომ პოლიტიკური პროცესები მისთვის არასასურველ ჭრილში წარიმართა, მეორე მხრივ, სახელისუფლებო სივრცეს (და არა მხოლოდ ამჟამინდელს), რომელიც უნდა ზრუნავდეს სოციალური ორგანიზმის გაჯანსაღებაზე, თავისი პრობლემები ჰქონდა და აქვს.  ჩვენ ერთმანეთს უკან ვქაჩავთ. ერთმანეთის პერსპექტივებზე კი არ ვფიქრობთ, არამედ ვცდილობთ ერთი როგორმე მეორის ხარჯზე გადარჩეს - ასე ვსვამთ საკითხს და ამიტომაც, სერიოზულად გვიჭირს და გაგვიჭირდება კიდეც.  

დემოკრატია რომ განვითარდეს, ის სამოქალაქო საზოგადოებამ უნდა განავითაროს. სამოქალაქო საზოგადოება არის სოციალურ ინტერაქციებში საკუთარი ნებით და პასუხისმგებლობით   ჩართული ხალხის ნაწილი. ეს არ არის მთელი მოსახლეობა. სოციალური ორგანიზმისათვის (და არა კულტურული სხეულისათვის) ის არის სოციალური ელიტა, რომელიც იძლევა სოციალური ქცევის ნიმუშებს.

ჩვენთან სწორედ ამიტომ ქმნის პრობლემას სამოქალაქო სექტორის პარალიზებული მდგომარეობა. ჩვენს ქვეყანაში  სამოქალაქო სექტორს არ ქმნიან პოლიტიკისგან დისტანცირებული ადამიანები, რომლებსაც უნდათ, რომ სოციალური ინტერაქციები სწორად ააწყონ. ამის მაგალითად ისიც კმარა, რომ 2003 წლიდან არასამთავრობო სექტორის აქტივისტთა დიდმა ნაწილმა ხელისუფლებაში დაიდო ბინა. ანუ, ისინი აღმოჩნდნენ არა სოციალურად, არამედ სწორედ რომ პოლიტიკურად მოტივირებული ადამიანები.

დღესაც  ჩვენი პრობლემა ისიც არის, რომ არასამთავრობო სექტორის დაფინანსება ხშირად არაჯანმრთელი ლობირებით ხდება.

როგორ ფიქროთ რა არის იმ სამოქალაქო სექტორის დაკვეთა, რაც დღეს გაგვაჩნია?

- ერთი მხრივ გვყავს ე.წ. სამოქალაქო ანუ არასამთავრობო სექტორი, რომელიც რაღაც სექტასავით  ჩამოყალიბდა, მათ აითვისეს „პროექტების ენა“, პროექტების ლინგვისტიკა, მოერგნენ ფონდების დაკვეთებს და ამით შოულობენ საარსებო საშუალებას. ეს უფრო ბიზნესია მათთვის, ვიდრე  სოციალურ ინტერაქციებში  რეალურად ჩართვის მცდელობა.

სამწუხაროდ, საზოგადოების მხრიდან  დღეს ასეთად აღიქმება   სამოქალაქო სექტორი. არადა მხოლოდ და მხოლოდ სოციალურ ინტერაქციების მიმართ  რეფლექსიის მქონე  ადამიანებმა უნდა შექმნან სამოქალაქო საზოგადოება და ეს როგორც წესი, არ გახლავთ არც  სახელოვნებო, არც პოლიტიკური, არც  სამეცნიერო, არც ინტელექტუალური ან ბიზნეს ელიტა, არამედ სოციალური ელიტა, რომელიც სოციალურ ინტერქაციებს ალაგებს.  ჩვენ ეს არ გვაქვს, იმიტომ, რომ არ არსებობს ამაზე სოციალური დაკვეთა, რადგან ქვეყანაში სიდუხჭირე მეფობს. სამოქალაქო სექტორს დასავლეთში აყალიბებს ძლიერი საშუალო ფენა. საშუალო ფენის შექმნა კი ჩვენი დუხჭირი ქვეყნისათვის  მიუღწეველ ოცნებად არის ქცეული.

საშუალო ფენაზე დგას მთელი დემოკრატიული ინსტიტუციები მთელს მსოფლიოში. ჩვენ საზოგადოებამაც და ხელისუფლებამაც აქ უნდა ჩავდოთ მთელი შემოქმედებითი ძალისხმევა, თუ გვინდა ქვეყანა ქვეყანას დავამსგავსოთ. როგორ გგონიათ, ლუკმაპურის საშოვნელად ელიავას ბაზრობაზე მყოფი ადამიანისათვის  პოლიტიკური ბრძოლის მოტივაცია რა არის - სოციალური ინტერაქციების დალაგება? მისი პოლიტიკური  ბრძოლის მოტივაცია პირდაპირი აზრით ლუკმა-პურის შოვნაა. საშუალო ფენა კი, ახერხებს და საკუთარ უფლებებზე იწყებს ფიქრსა და ლაპარაკს .

ჩვენი პრობლემა არის გაცილებით მეტი, ვიდრე წარმოგვიდგენია. ჯერ არ გვაქვს გააზრებული, რომ აქ და ახლა, დღეს, უნდა შევქმნათ ჩვენივე საარსებო სივრცე.

ისევ მივედით იმ საშუალო ფენამდე, რომლის წიაღშიც უნდა წარმოიშვას რეალური სამოქალაქო სექტორი. თუმცა, თვითონ საშუალო ფენის შექმნა დღემდე ხელისუფლების ინტერესში არ შედიოდა, ეს დასტურდება კიდეც იმ კანონმდებლობით, რომელიც ოდნავ მოძლიერებულ საშუალო კლასს კვლავ სიღატაკეში აბრუნებს...

- ეს გახლავთ ზნეობრივი გადაწყვეტილება. ამაში ვერ დამეხმარება ხელისუფლება. ან სხვანაირად: - ისეთ ხელისუფლებას ვირჩევ, ვინც ამაში დამეხმარება. მე თუ სოციალურად აქტიური ადამიანი ვარ, რომელმაც ვიცი, რა არის სოციალური თავისუფლება მაშინ, ნებისმიერ ხელისუფალს მე იქით ვუყენებ პირობებს. ჩვენ ეს გვიჭირს, შიგნით გვაქვს პრობლემა. როდესაც ვამბობთ-ხოლმე, რომ ნებისმიერი ხალხი იმსახურებს იმ ხელისუფლებას, რომელიც ჰყავს, ეს იმიტომ კი არა, რომ ეს ხალხი უზნეოა, არამედ იმიტომ, რომ შემოქმედებითი პოტენცია არ ჰყოფნის, რომ ყველაფერი სხვაგვარად დაალაგოს.

რა თქმა უნდა, ძალიან ბევრი რამ არის დამოკიდებული პოლიტელიტაზე. მას თუ მოუნდება, შეუძლია, პროცესებში საგრძნობი კორექცია შეიტანოს, თუმცა როგორც უკვე მოგახსენეთ, ჩვენ ერთმანეთს ვამურუჭებთ, ყოველ შემთხვევაში ჯერ-ჯერობით მაინც.

ცოტა ხნის წინ, როდესაც ყვითელი სამარშრუტო ტაქსები შემოჰყავდათ,  შეიძლება, ითქვას, კიდევ ერთხელ მოისპო საშუალო ფენის ჩანასახი. იმ პერიოდში ვნახეთ ამ სამარშრუტო ხაზის მფლობელები, რომლებსაც სურდათ საკუთარი უფლების დაცვა, თუმცა, პოლიტიკური მიზნები არ ამოძრავებდათ. მათი გაერთიანება სხვადასხვა მიზეზებით ვერ მოხდა, მათ ვერ აჯობეს ხელისუფლებას და ხელისუფლებამ სამოქალაქო აქტივობის ეს ნიშანწყალი მყისიერად მოსპო...

- დიახ, თუ სახელმწიფოს ნება არ იქნება, რომ ასეთი ადამიანები მოტივირებული გახადოს არა მხოლოდ საარსებო მინიმუმიუსათვის, არამედ სოციალური სივრცის დალაგებისათვის, გაგვიჭირდება არა თუ გაძლიერება, ზოგადად არსებობაც. ჩვენ უნდა მოვახერხოთ სახელმწიფოსაც და ხელისუფლებასაც  თავად შევთავაზოთ სოციალური ქცევის წესები. 

დასავლეთში ყველაზე მნიშვნელოვანი ღირებულება ადამიანის უფლებაა - სიცოცხლის უფლება, ქონების ფლობის უფლება, განათლების უფლება, ინფორმაციის თავისუფლად მიღების და გადაცემის უფლება და ა. შ. ადამიანის უფლებათა დაცვა მათთვის თავსმოხვეული რამ კი არ არის, ეს მათი შინაგანი კონსტიტუციაა. საკუთარი და სხვისი უფლება მათი ღირსების საქმეა და ამიტომ  თითოეული მათგანი თავს მოვალედ მიიჩნევს, რომ დაიცვას ეს უფლება. ერთმანეთთანაც ასეთ გარიგებაში არიან - ”ჩვენ ერთმანეთის უფლებებს ვიცავთ“. 

ადამიანი თუ შინაგანად პატივს სცემს  საკუთარ თავს, ღირსების გრძნობა აქვს, ის მეორესაც პატივს სცემს,  მან  იცის, რომ ეს არის მისი სოციალური თავისუფლება.

სოციალური თავისუფლება ნიშნავს სხვისი სიცოცხლის, სხვისი ქონების, სხვისი თავისუფლების აღიარებას. ეს ქმნის ჩვენს  ღირსებას. ის შინაგანი აქტებით გამომუშავდება, ამიტომ  ღირსება ან გაქვს, ან - არა, მას გარედან ვერც მოგანიჭებს ვინმე და ვერც წაგართმევს. ჩვენი პრობლემა დღეს  ჩვენი შინაგანი ზნეობრივი დეფიციტია, რომელიც პირდაპირ ურტყამს ღირსებას და ეს აისახება აბსოლუტურად ყველასა და ყველაფერზე.

არის კიდევ ერთი სერიოზული საკითხი, რის გარეშეც წარმოუდგენელია ე.წ. მესამე სექტორის არსებობა. ეს არის პროფკავშირები...

- პროფესიები აღარ გვაქვს და პროფკავშირები როგორ უნდა არსებობდეს, თორემ დასავლეთში პროფკავშირები სერიოზული პოლიტიკური ძალაა და სოციალურ ინტერაქციებში ძირითადად პროფკავშირები შედიან.

შევხედოთ, რა დაგვრჩა? - სახელოვნებო ელიტა დაგვრჩა,  სამედიცინო თუ  სამეცნიერო? - დაგვრჩა რომელიმე სფერო? ვინც მახსენდება ერთადერთი, რკინიგზელები არიან.

ივანიშვილისგან გაისმა ასეთი გზავნილი, „ხალხმა უნდა გაიგოს, რომ ხელისუფლება არის მის მიერ დაქირავებული იმისათვის, რომ მას ემსახუროს“. ეს ხომ არ ნიშნავს, რომ ხელისუფლებაში მოსვლის შემთხვევაში, იგი მინიმუმ, ხელს მაინც არ შეუშლის საშუალო ფენის გაჩენას, რაც შემდგომში ბევრი ცვლილების საფუძველი შეიძლება გახდეს?

- რა გითხრათ. ჩვენში  ე.წ. ზნეობრივი ქცევის პირველნიმუშების დეფიციტია, ისინი სოციალური (და არა პიროვნული) ქცევის დონეზე თითქმის არ გვაქვს, ან ძალიან ცოტა გვაქვს. ხელისუფალი ისეთი უნდა იყოს, რომელიც თვითონვე მისცემს ზნეობრივი ქცევის ნიმუშს მოსახლეობას. თუ ასეთი არ იქნება და ხალხი უფრო ზნეობრივი იქნება, დამიჯერეთ, ასეთი ხელისუფალი ვერ გაძლებს დიდხანს თავის პოზიციაზე. მე მაინც სურვილი მაქვს, რომ თვითონ ხელისუფალი მოვიდეს ისეთი, რომელიც ზნეობრივი ქცევის ნიმუშების მინიმუმს მაინც შექმნის. თუ ეს ასე იქნება, ის გახდება ლოკომოტივი და გაქაჩავს სოციალურ ორგანიზმსაც.

იყო საქართველოში ისეთი პერიოდი, როდესაც ქცევის ე.წ. პირველნიმუშებს ქმნიდნენ სახელოვნებო, სამეცნიერო და ა.შ. ელიტები. შემდეგ ეს გაქრა, მათი მარგინალიზაცია მოხდა, აღარავინ აღარ არსებობს, ვის მიმართაც სწორდები. იმ პოლიტიკოსების  მიმართ კი, რომელებიც  სცენიდან არ ჩამოდიან, როგორი დამოკიდებულებაც გვაქვს, ეს ცნობილია.

დღეს საზოადოებას სწორება აქვს იმ საარსებო მინიმუმზე, რასაც ხელისუფლება წყალობის სახით იმეტებს მისთვის პენსიის, ხელფასის თუ სოციალური დახმარების სახით... შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეს ქმნის დღეს საზოგადოების განწყობას?

- სიღარიბეში მყოფი ადამიანისათვის არჩევანი არც თუ ისე დიდია. როდესაც დგება მომენტი, ვის მისცემს ხმას, იგი თავის რჩეულს ან ძალიან უნდა ენდობოდეს და მას საკუთარი სიდუჭირიდან გამოსვლის იმედს უკავშირებდეს, ან კიდევ მისგან ერთჯერად და  კონკრეტულ ეკონომიურ  დახმარებას ელოდეს, რადგან პირდაპირი აზრით სიკვდილ-სიცოცხლის,  გადარჩენის, ლუკმა-პურის შოვნის  პრობლემა უდგას.

ანუ დღეს რა სიტუაციაც გვაქვს, ეს კანონზომიერია?

- რა თქმა უნდა, რადგან მშიერი ადამიანისათვის მთავარი სასიცოცხლო მოთხოვნილებებია, რომ გადარჩეს ცოცხალი და გადარჩეს შიმშილს.  ჩვენთან, საქართველოში ეს პრობლემა ძალზე მკვეთრად დგას.

ასეთი სიტუაციიდან არის გამოსავალი?

- გამოსავალი ერთია - თითოეულ ჩვენთაგანში უნდა შეიძრას რაღაც. მაშინ ის ნამდვილად თვითონ მიხედავს თავს იმ ხელისუფლებასთან ერთად, რომელიც ფიქრობს, რომ ხვალ პოლიტელიტა უნდა შექმნას.

რეცეპტი ნამდვილად არ მაქვს, ვგულისხმობ მხოლოდ სერიოზულ სოციალურ და ზნეობრივ მეტამორფოზას, რომელიც უნდა მოხდეს ერშიც და ბერშიც.