„ჩარეცხილები“ - რამდენიმე წლის წინ, მიხეილ სააკაშვილის ამ ცნობილი ეპითეტის ადრესატი „ქართული აკადემია“ იყო. ასეთი იარლიყი ორგანიზაციამ, რომელიც ათეულობით პროფესორ-მასწავლებელს, აკადემიკოსს თუ მეცნიერს აერთიანებდა,  მხოლოდ იმის გამო დაიმსახურა, რომ ისინი განათლების, მეცნიერების და კულტურის სფეროში რეალური რეფორმების გატარებას მოითხოვდნენ.

დღეს „ქართული აკადემიის“ ერთ-ერთი წევრი თემურ ნანეიშვილი „ქართულ ოცნების“ ფორმატში არსებული ერთ-ერთი თემატური ჯგუფის კოორდინატორია. რაზე მუშაობენ ნაციონალებისგან „ჩარეცხილი“ მეცნიერები, რა რეფორმებს ითხოვენ და როგორია მათი ხედვა, presage.tv-ს კითხვებს თემურ ნანეიშვილი პასუხობს.  

- ჩვენი ჯგუფი წარმოადგენს განათლების, მეცნიერების, კულტურის და ენის ჯგუფის ერთ-ერთ ქვეჯგუფს. ჯგუფის ხელმძღვანელი არის ფილოსოფოსი,  პროფესორი ზაზა ფირალიშვილი, ხოლო ქვეჯგუფს, რომელიც მეცნიერების სისტემის ორგანიზების  მართვის სისტემის შექმნით არის დაკავებული, კოორდინატორი მე გახლავართ.

აქტიური ჯგუფი სულ ახლა დაიხვეწა და მას ანალიტიკური ჯგუფი ერქმევა, რომელიც ძირითად ჩონჩხს შეადგენს, შემდეგ ჩამოყალიბდება დარბაზი, რომელთაც გარკვეული გრაფიკით შევხვდებით, მათ აზრებს, შენიშვნებს და წინადადებებს მოვისმენთ და გავითვალისწინებთ.

დარბაზში ვინ იქნება  გაერთიანებული?

- იქნებიან ის ადამიანები, ვისაც აინტერესებს საქართველოში მეცნიერების ორგანიზების საკითხები. ფაქტიურად მეცნიერები იქნებიან, ნებისმიერ მოქალაქეს შეუძლია გახდეს ამ დარბაზის წევრი.

თუ სწორად მივხვდი, „ქართულმა ოცნებამ“ სააკაშვილის მიერ „ჩარეცხილ“ ადამიანებს საკუთარი რესუსრსების და რეალიზაციის შანსი მისცა?

- აბსოლიტურად სწორი ინტერპრეტაციაა, ამასთან დაკავშირებით ვიტყოდი - ამ ხელისუფლებამ მოახერხა ის, რომ არამც თუ საზოგადოებაში, პოლიტიკურ ოპოზიციურ პარტიებშიც კი მეცნიერებისადმი დაინტერესება ნულს გაუტოლდა. სოფლის მეურნეობა, ეკონომიკა, საფინანსო ინსტიტუტები, სასამართლო უპირველეს ყოვლისა... ეს ყველაფერი აუცილებელი და საჭიროა, მაგრამ ქვეყნის განვითარების დონეს ძირითადში, მეცნიერების და განათლების არსებული მდგომარეობა განსაზღვრავს. ის ყველაფერი კი რაც ჩამოვთვალე, სწორედ მეცნიერებაზეა დაფუძნებული.

ამ ხელისუფლებამ იმდენად არაპოპულარული გახადა მეცნიერების პრობლემა საქართველოში, რომ  პოლიტიკური პარტიებიც კი, ოპონირებასაც  აღარ უწევენ ამ საკითხში, ეს ძალიან საწყენია. არადა, მეცნიერების გარეშე შეუძლებელია რაიმე გამოყენებით მეცნიერებაზე, ან განათლების დონეზე საუბარი. მეცნიერი, ფაქტიურად, არის მასწავლებლის მასწავლებელი და მისი ცოდნის დონე განსაზღვრავს მეცნიერული აზროვნების დონეს ქვეყანაში.

თუ ევროპისკენ მივილტვით და გვინდა შევქმნათ ცოდნაზე დაფუძნებული საზოგადოება, არ შეიძლება ამის გაკეთება მეცნიერების გარეშე. ძალიან მარტივ რამეს გეტყვით, დავუშვათ ახალი ტექნოლოგიები შემოვიდა, ამას ვინ  უნდა მოემსახუროს, -საზღვარგარეთიდან მოწვეული სპეციალისტები? რატომ, რა სჭირს საქართველოს სამაგისო? ჩვენ მეცნიერებაში უდიდესი ტრადიციები გვქონდა და ის ტრადიციები და ფასი საზოგადოებამ უნდა გაიგოს.

ალბათ დამეთანხმებით, რომ საბჭოთა კავშირიდან მოყოლებული, როდესაც სახელმწიფო აფინანსებდა მეცნიერებას, ამას არც დაფინანსება ერქვა, რადგან მეცნიერები „კაპიკებს“ იღებდნენ და რეალურად ახალიც არც არაფერი იქმნებოდა.  იყვნენ ერთეულები, რომლებიც ამ პირობებშიც კი რაღაცას ქმნიდნენ და შემდეგ ეს „რაღაც“ წარმატებით „იყიდებოდა“ მსოფლიოში. ანუ, იმის თქმა მინდა, რომ მეცნიერს თავად უნდა შეეძლოს ინვესტორების დაინტერესება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, რატომ უნდა შეინახოს სახელმწიფომ ადამიანები, რომლებიც არაფერს ქმნიან?

- ამაში ნამდვილად გეთანხმებით, რომ დროთა განმავლობაში საბჭოთა სისტემამ დაალპო ეს შესანიშნავად აწყობილი საქმიანობა. მაგრამ თავის დროზე, ამ სისტემამ შექმნა ფიზიკაში წყალბადის ბომბი, ადამიანის გასანადგურებლად ბომბის შექმნა შესაძლოა, მოსაწონი არ იყოს, მაგრამ ამ შემთხვევაში, მე მეცნიერულ მიღწევებზე ვსაუბრობ. ავიღოთ იგივე კოსმოსი, სამედიცინო სფერო, სადაც უამრავი მიღწევა გვქონდა, მათემატიკის სკოლები იყო ძალიან ძლიერი, ფიზიოლოგიური სკოლა საქართველოში იყო ძალიან ძლიერი, მაგრამ მოხდა ისე, რომ, როგორც მთლიანად საბჭოური სისტემა დალპა, ისე დალპა ეს სისტემაც.

რა თქმა უნდა, მეცნიერებაში ძალიან დიდი ბალასტი იყო. სტალინის განკარგულებით მეცნიერებს ძალიან მაღალი ხელფასები ჰქონდათ და შეუნარჩუნდათ კიდეც. მე, როგორს ლაბორატორიის გამგეს უკანასკნელ  ხანებში მინისტრზე მეტი ხელფასი მქონდა. რა თქმა უნდა, ამით ისარგებლა ბევრმა, თავი შეაფარა მეცნიერებას და თანდათან, მთლიანად, როგორც ყველა სფეროში ლპებოდა ყველაფერი, აქაც დალპა.

მაგრამ, თქვენ როდესაც ექიმთან მიდიხართ და ეუბნებით თავი მტკივაო, თავი ხომ არ უნდა მოგაჭრან, უნდა გიმკურნალონ. შესაბამისად, მეცნიერებაში საქმე უნდა გამოსწორებულიყო. ჩვენ, რამდენიმე კაცი - მე, ვანო კიღურაძე, გოგი ხარაძე და კიდევ რამდენიმე მეცნიერი, რომლებიც ნაციონალების მოსვლამდე აქტიურად ჩავუდექით სათავეში მეცნიერებას, შევარდნაძის მთავრობა ვაიძულეთ, რომ რეფორმები დაეწყოთ. ეს კანონები დღემდე არის და მე შემიძლია გითხრათ ზუსტი დასახელება. ჩვენს წინასწარ ხედვაში, რაც ბატონ ბიძინას წარვუდგინეთ ამ ჯგუფთან ერთად, ჩამოყალიბებული გვაქვს კანონების მითითებით.

სხვათაშორის, ნაციონალებმა ამ  პროექტით გაიმარჯვეს არჩევნებში, ეს თავად ზურაბ ჟვანიამ გვითხრა და შემდეგ, უცებ, ნაციონალებმა შეცვალეს ყველაფერი. მეცნიერება დაფინანსების გარეშე როგორ შეიძლება?

მეცნიერება მაინც ფუფუნებად მიიჩნევა ქვეყნისთვის. ჰქონდა საქართველოს იმის შესაძლებლობა, რომ მეცნიერება დაეფინანსებინა?

- ეს არის მცდარი შეხედულება, რომ მეცნიერება არის ფუფუნება. გადავხედოთ მსოფლიოში რა ხდება - ის ქვეყნები, რომელიც  თავის ეროვნული, საერთო შემოსავლიდან მაღალი პროცენტით (აქ ნომინალურ თანხაზე არ არის ლაპარაკი, რაც მდიდარია სახელმწიფო უფრო მეტს დებს) აფინანსებს მეცნიერებას, წინ არის წასული. მაგალითად, იაპონიაში მეცნიერება 7%-ით ფინანსდება, ევროპის ქვეყნებში სავალდებულოა, რომ მეცნიერება 3%-ით მაინც დაფინანსდეს. იმავე ევროპაში ვინც მიაღწია ამ ზღვარს, შესანიშნავად ცხოვრობენ და წინ მიდიან. მაგალითად,  3%-ზე მეტი დაფინანსება აქვს ფინეთს, შვედეთს და ა.შ.

3% დიდი თანხაა, მაგრამ სისტემა ისე აქვთ აწყობილი, რომ მარტო ამ საერთო ეროვნული  შემოსავლებიდან კი არა, სხვა წყაროებიდანაც აქვთ დაფინანსება, ანუ კერძო სექტორიც აფინანსებს მეცნიერებას, ბოლოს და ბოლოს, ეს მათი პრესტიჟის საქმეა. ეს ფუნდამენტურ მეცნიერებას რაც შეეხება, მაგრამ რაც შეეხება გამოყენებით მეცნიერებას, ფეხზე რომ დადგება, ის თვითონ არის  შემოსავლის მომტანი.

ამერიკაში მეცნიერების დაფინანსება 5%-ა. ეს ძალიან მაღალი პროცენტია და მილიარდებში გადის, საფრანგეთში, თუ არ ვცდები, ოცდაათი მილიარდი არის  დაფინანსების დონე. დაფინანსების გარეშე, ახალი აღჭურვილობის, ლიტერატურის შეძენა წარმოუდგენელია, მეცნიერების ხელფასებიც მაღალია, რადგან მეცნიერის შრომა არანორმირებულია, მაგრამ სამაგიეროდ, მეცნიერებიდან უკუგებაც უნდა იყოს, რომ სახელმწიფოს უღირდეს მეცნიერების დაფინანსება. რა თქმა უნდა, არ არის სწორი, მეცნიერებაში ამდენი ბალასტი იყოს და ამიტომ მოვითხოვეთ მეცნიერებათა აკადემიის მართვის სისტემის რეფორმა, რომელიც ხელწამოსაკრავი არ არის და რომელსაც ზოგიერთი უცოდინარი საბჭოურ მოდელს არქმევს. ეს საბჭოური მოდელი კი არა, გერმანიაში კაიზერ ვილჰელმის მიერ შემოტანილი მოდელია, რომლითაც სარგებლობს მთელი ევროპა. ეს არის ევროპული მოდელი, თუმცა ყველა ქვეყანაში ამას სხვადასხვა სახელი ქვია.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ თუ ევროკავშირისკენ მივილტვით, საქართველოში უნდა იყოს ასეთი მოდელი, რომელიც ნორმალურად დაფინანსდება და  გახსნილი იქნება და არა ჩაკეტილი, ისე, როგორც ბოლო წლებში იყო მეცნიერებათა აკადემია.

საქართველოში დღეს რამდენი პროცენტით ფინანსედება მეცნიერება და რამდენია საჭირო?

- საქართველო 3% -ით ვერ დააფინანსებს მეცნიერებას, მაგრამ 1%-ით შეიძლება, ახლა 0,12%-ით ფინანსდება. ეს არის ისეთი თანხა, რომელიც ფაქტიურად ტყუილად იყრება. გარდა ამისა, საჭირო არაა, რომ ამ პატარა ქვეყანაში 56 ინსტიტუტი არსებობდეს. იმ არსებულ 56 ინსტიტუტში  იყო პატარ პატარა ჯგუფები, რომლებიც მართლა  მუშაობდნენ...

რა შეიქმნა ბოლო პერიოდში ისეთი, რაც შეიძლება წარმატებულ პროექტად ჩაითვალოს?

- მაგალითად, ბერიტაშვილის სკოლაზე შემიძლია გითხრათ, რომ იქ ისეთი საკითხები დამუშავდა, რომელზე დაყრდნობითაც ნობელის პრემიები გაიცემა ამერიკაში და სხვა ქვეყნებში. ასევე, მათმატიკის ინსტიტუტმა უამრავი შრომები დადო. ქართველების ცხრა თუ ათ-კაციანი ცნობილი ჯგუფია ფიზიკოსების, რომლებიც კოლაიდერზე მუშაობენ შვედეთში. ვიღაცამ შენიშვნა მომცა, მათ დუბნაში გაიარეს პრაქტიკაო, მაგრამ დუბნაში რომ წავიდნენ ისინი უკვე იყვნენ საქმის გამკეთებლები და აქ მიიღეს ცოდნა. ასე რომ, ეს ნაციონალობაზე არ არის დამოკიდებული, რა პირობებსაც შეუქმნი მეცნიერებას, შესაბამის შედეგს მიიღებ. მას შემდეგ, რაც იაპონიის ორი ქალაქი დაიბომბა, აღდგენა რომ დაიწყეს, ქვეყნის 50 თუ 60%-ით დააფინანსეს ფუნდამენტური მეცნიერება და დღეს სად არიან ხედავთ.

გარდა ამისა, როდესაც ქვეყანაში სამოქალაქო საზოგადოებაზე ვლაპარაკობთ, სამოქალაქო საზოგადოება განათლებულული უნდა იყოს. როდესაც განათლების დონე დაბალია, შეუძლებელია, იქ სამოქალაქო საზოგადოება არსებობდეს და  შესაბამისად, მათი მართვაც ადვილია. სწორედ ამას აკეთებს სააკაშვილი - ყავდეს გაუნათლებელი საზოგადოება, რომ ადვილად სამართავები იყვნენ. რომ ამბობს გაისად ოთხ მილიონ ტურისტს ველოდებითო, ოთხ მილიონს ტურისტს ყველაზე ცუდი მომსახურეობით, ამდენივე მომსახურე უნდა ყავდეს. სად არის საქართველოში ამდენი მოსახლეობა? ესე იგი, თქვენც, მეც და ყველა უნდა ვიყოთ მომსახურე პერსონალი, ასე არ არის? თუ არადა, უნდა ჩამოიყვანოს სხვები.

ქართველ კაცს, მადლობა ღმერთს, აქვს ლტოლვა მეცნიერების და განათლების მიმართ. ხშირად ვიხსენებ, ერთხელ სოფელში ჭა გავაწმენდინე ერთ ასაკოვან კაცს, სადილად რომ დავსხედით 20 ლარიანი მივეცი, მაშინ ისეთი დრო იყო ახალი შემოსული იყო ლარი. აღმოჩნდა ამ კაცს 20-ლარიანი არ ენახა, ატრიალა ხელში და ბოლოს მკითხა ეს რა არისო. ადამიანი იმდენად გაჭირვებული იყო, რომ ოც-ლარიანი არ ენახა და ერთხელაც მეკითხება - შენ პროფესორი კაცი ხარ და მირჩიე - ორი შვილიშვილი მყავს და რა უმაღლესი განათლება მივცეო. რა მინდა ვთქვა, ასე გაჭირვებული ოჯახის პატრონიც კი იმაზე ფიქრობდა რა განათლება მიეცა თავისი შვილიშვილებისთვის.

მეორე მხრივ, „ჩემს მეზობელზე ნაკლები რით ვარ?“ - ესეც მუშობს...

- არც უამისობაა, რომ როგორც მზითევს ისე ატანდნენ დიპლომს ქალს. ეს ცუდია, რა თქმა უნდა, მაგრამ სერიოზულად რომ ვილაპარაკოთ, დღეს  ახალგაზრდები ფუნდამენტურ დარგებში სასწავლებლადაც კი არ მიდიან. ძირითადად,  პრაქტიკული გამოყენების დარგებს ირჩვენ, რადგან, ან პოლიციაში იმუშავებენ, ან პროკურატურაში და ოჯახს არჩენენ. ახლა მე თქვენ გეკითხებით, ახალგაზრდა ფიზიოლოგიის დარგით რომ წავიდეს სად უნდა იმუშაოს? აი ეს მოტივაციაც აღარ არის, გამიგეთ, ამიტომ, უნდა შეიქმნას ის პირობა, რომ ახალგაზრდა იყოს მოტივირებული. ცუდ რამეს ვიტყვი, - მე ძალიან კარგად მახსოვს, რომ თავის დროზე, ფიზიოლოგიის ინსტიტუტში, ასპირანტურაში ადგილების დაშვება ცენტრალური კომიტეტში საქმის ჩაწყობაზე იყო დამოკიდებული, ისეთი მოთხოვნილება იყო ამაზე. დღეს რამდენი ადგილიც გინდა გახსენი - არავინ მივა - ამაშია მთელი უბედურება.

თქვენი მუშაობის მიმართ ინტერესი თუ არსებობს ხელისუფლებასთან დაახლოვებული მეცნიერების მხრიდან, იქაც რამდენიმე საინტერესო ადამიანი არსებობს.

- თუ ჩვენ მოვახერხეთ და გამოქვეყნდა ჩვენი ხედვა, თხოვნას და ხვეწნას ვერავის დავუწყებთ, მაგრამ თუ დაინტერესდებიან, ეს ხედვა ყველასთვის ხელმისაწვდომი იქნება. მე ვიცი მეცნიერები, რომლებიც უბრალოდ შეშინებულები არიან, თორემ მათი მხრიდანაც ინტერესები არსებობს. ისინიც, ყველანი პატრიოტები არიან, უბრალოდ, სიტუაცია არის ისეთი, რომ რა ლუკმაპურიც აქვთ, იმის დაკარგვის ეშინიათ. ჩვენზე უფრო კვალიფიცირებული ადამიანებიც არსებობენ საქართველოში და თუ გაბედავენ, მობძანდებიან და გადაწყვეტენ მიიღონ ამ კეთილ საქმეში მონაწილეობა, პირიქით, დიდი სიამოვნებით მივიღებთ, ჩავრთავთ ამ საქმიანობაში.

საკმაოდ ამბიციურია თქვენი გადაწყვეტილება, მაგრამ ალბათ, თქვენი ნაშრომი ფართო საზოგადოების განხილვის საგანი უნდა გახდეს. როგორ ფიქრობთ, ვინ უნდა განსაზღვროს რამდენად საჭირო და ვარგისიანია თქვენი ხედვა მეცნიერების განვითარებისთვის?

- ამას განსაზღვრავს ახალი ხელისუფლება. მაგრამ იქამდე უნდა იყოს ისეთი პროექტი წარდგენილი, რომელსაც ფართო განხილვა ექნება გავლილი

და რას ეყრდნობა ეს თქვენი ხედვა, რომელ გამოცდილებას?

- ჩვენ ევროპულ გამოცდილებას ვეყრდნობით. ამერიკულს - ეყრდნობაო ხელისუფლება გვეუბნება, მაგრამ ჩვენ ამერიკის შეერთებულ შტატებისკენ კი არ მივილტვით, ჩვენ მივილტვით ევროპისკენ. ამერიკაში რა მოდელიც არის, ის მორგებული არის ამერიკულულ საზოგადოებაზე. ჩვენ გვაქვს კაიზერ ვილჰელმის მოდელის, ანუ ევროპული მოდელის გამოცდილება და რატომ უნდა გამოვიგონოთ ახალი ველოსიპეტი? ამათ მეცნიერების მართვის სისტემა გააკეთეს ამერიკული მოდელით, ანუ, უნივერსიტეტის შემადგენლობაში არის შესული უამრავი ინსტიტუტი,  რომლებიც „ნა უსლოვიახ ბედნოვა როდსტვენიკა“ არიან - უნივერსიტეტის პროფესორს აქვს 1800 ლარი ხელფასი, მეცნიერ თანამშრომელს, უფრო დიდი კვალიფიკაციით და გამოცდილებით - 180 ლარი. ეს ხომ მოსპობის ერთერთი გზა არის. არავითარი სამეცნიერო  სექტორი უნივერსიტეტებში არ არსებობს, ყველაფერი განადგურებულია. აიღო და ერთი ხელის მოსმით ოცამდე ინსტიტუტი გააუქმა ილიას უნივერსიტეტის რექტორმა, მოსპო და გაანადგურა  ისეთი სკოლები, როგორიც არის ფსიქოლოგიის და ფილოსოფიის. ფილოსოფიის  გარეშე წარმოგიდგენიათ ქვეყანა?

რას ფიქრობთ, კონკრეტულად რა მიმართულებით უნდა იმუშაოს ქვეყანამ მეცნიერების დარგში, ალბათ, ყველა სფეროს ვერ მოიცავს?

- ამის განსაზღვრის პრეტენზია მე არ შეიძლება მქონდეს და ვერც ერთ ადამიანს ვერ ექნება. ღირსების მქონე ადამიანი ამაზე განცხადებას ვერ  გააკეთებს, მაგრამ ის პოტენციალი, რომელიც არსებობდა და სწორედ ამას ვამბობდი, რომ ყველა ინსტიტუტში იყო პატარა ჯუგუფი, რომელიც მართლა აკეთებდა მეცნიერებას, ისინი  არ უნდა დაიკარგოს, ეს დიდი სამუშაოა.

ბევრი სფერო იყო, თვითონ  ინსტიტუტი არ ვარგოდა, მაგრამ იყო ერთი, ორი კაცი რომელზეც გადადიოდა მთელი სიმძიმე ამ ინსტიტუტისა, ისინი აქვეყნებდნენ შრომებს, ისინი მუშაობდნენ და ამით გაჰქონდა ინსტიტუტს თავი. რა თქმა უნდა, ეს  არ იყო სწორი, ერთ პატარა ჯგუფზე ვერ ააგებ ინსტიტუტს. დასაწყისისთვის,  სახელმწიფო განსაზღვრავს, რომელი იქნება ქვეყნისთვის საჭირო, ეს ჯგუფები პროფილის მიხედვით უნდა შეერთდეს და ერთი სამეცნიერო უწყება შეიქმნას.

დღეს ვინ მუშაობთ ერთად, შეგიძლიათ დაასახელოთ?

- ვანო კიღურაძე, გოგი ხარაძე, თამაზ მარსაგიშვილი, საშა ხარაზიშვილი, შოთა ვაშაკიძე და კიდევ არიან სხვები, ვისაც აინტერესებს და ვინც გმირულად იბრძოდნენ და ვერ შეეგუენ მეცნიერების ნგრევას საქართველოში.