კაპიტალისტური სისტემა მთელ მსოფლიოში კრიზისშია. ბევრი ანალიტიკოსისა თუ თეორეტიკოსის აზრით, ნიუ-იორკში, უოლ სტრიტზე და მსოფლიოს სხვა წამყვან ცენტრებში მიმდინარე აქციები, სხვადასხვა სამთავრობო თუ საპროტესტო გადაწყვეტილებები უფრო მეტი სოციალური ელემენტების გაჩენას მოასწავებს. რა ხდება ამ მხრივ საქართველოში? ურბანულ გარემოში კაპიტალიზმის გამოვლინებებისა და ადამიანთა ცხოვრებაზე ამ გამოვლინებათა გავლენების შესახებ ესაუბრა თბილისის სტუდიაში დათო ჩაგანავა არქიტექტორ რუსუდან მირზიკაშვილს.

თანამედროვე მემარცხენე თეორეტიკოსებში არსებობს აზრი, რომ ვინაიდან კაპიტალის აკუმულაცია იწვევს სოციალურ დაპირისპირებებს, ზრდის წნეხს სისტემების შიგნით, რადგან ზრდის უფსკრულს ღარიბსა და მდიდარს შორის, ამ პროცესში კაპიტალიზმი გამოსავალს კაპიტალის ცენტრებიდან სხვა, განვითარებადი სივრცეებისკენ გადადინებაში პოულობს. ამას თეორეტიკოსები განიხილავენ როგორც კრიზისის შერბილების მეთოდს კაპიტალისტური სისტემების შიგნით… რამდენად არის საქართველო ჭარბი კაპიტალის ჩაშვების სივრცე და რა გამოხატულება აქვს კაპიტალის ნაკადებს ქვეყნის ურბანულ ცხოვრებაზე? ალბათ უნდა ითქვას, რომ რუსუდან მირზიკაშვილი ქალაქს განიხილავს როგორც კაპიტალის გეოგრაფიული და სოციალური კონცენტრაციის ადგილს… ამ კონტექსტში, მისი აზრით, დღევანდელი ხელისუფლების ერთპიროვნულ ქმედებებს ურბანულ სივრცეში სწორედ კაპიტალი განსაზღვრავს.

რადიო თავისუფლება: მოდი, დავიწყოთ აღმაშენებლის გამზირით. მას შემდეგ, რაც იქ რეაბილიტაცია მოხდა, შენობებზე გაჩნდა წარწერები: „ვყიდი ბინას“; ასევე შევამჩნიე, რომ ადამიანები, ვინც მეტროს წინ ვაჭრობდნენ, თავს ირჩენდნენ სხვადასხვა წვრილმანის გაყიდვით, იმ ტერიტორიიდან გაიყვანეს. პროცესზე, რომელსაც ჯენთრიფიკაციას ეძახიან, შენ დიდი ხანია საუბრობ - პროცესზე, რომლის შედეგად კაპიტალის ნაკადები ღარიბი ადამიანის სივრციდან განდევნას იწვევენ. 

რუსუდან მირზიკაშვილი: ბუნებრივია, მხოლოდ ფასადების განახლების მიზნით არ ხდება ამა თუ იმ უბნის ტოტალური განახლება. მთავარი მიზანი და ამოცანაა, რომ შეიცვალოს ცხოვრების წესი, ”გაჯანსაღდეს” ურბანული გარემო. კაპიტალისტურ რეალობაში ეს, საბოლოო ჯამში, ნიშნავს იმას, რომ ესა თუ ის ადგილი ხდება მორგებული მაღალი ფენების ინტერესებს. ეს ბუნებრივად ხდება. იქმნება ისეთი გარემო, როცა ადგილობრივი თუნდაც საშუალო ფენისთვის ხელმიუწვდომელი ხდება იმ სივრცეში ცხოვრება. ყველაფერი გარშემო ძვირდება. ეს ადამიანების გარეუბნებისკენ გადინებას იწვევს. კაპიტალიზმის ისტორიაში არსებობს შემთხვევები, როცა ეს პროცესები ძალისმიერი მეთოდებით ხდებოდა მსოფლიოს სხვადასხვა ადგილებში, როცა ადამიანებს ძალით ათმობინებდნენ საკუთარ ქონებას. მეორე მეთოდია, როცა უბრალოდ იქმნება ყველა პირობა, რომ ადამიანმა თვითონ მიიღოს ეს გადაწყვეტილება.

რადიო თავისუფლება: ანუ კაპიტალი ამ შემთხვევაში ძალაუფლების ფუნქციას ასრულებს...

რუსუდან მირზიკაშვილი: კაპიტალი თავის მოთხოვნებს უყენებს პოლიტიკურ რეჟიმს და პოლიტიკური რეჟიმიც კაპიტალის ინტერესების შესაბამისად ახორციელებს ტრანსფორმაციებს. ისტორია გვაჩვენებს, რომ ასეთ შემთხვევაში პრიორიტეტი ენიჭება კაპიტალის ინტერესებს, მსხვილი ბიზნესების ინტერესებს და როცა ეს ინტერესები მოსახლეობის ინტერესების საპირისპიროდ დგება, არჩევანი ერთმნიშვნელოვნად კაპიტალის ინტერესებია. ანუ აქცენტები მუნიციპალური ხელისუფლებებისა კეთდება იმაზე, რომ შეიქმნას ბიზნესისათვის ხელსაყრელი გარემო. ამ სლოგანს ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად გაიგონებთ და ეს არ არის უცხო არც ერთი კაპიტალისტური ქვეყნისათვის.

რადიო თავისუფლება: თუმცა იცვლება რაღაცები. იმავე კაპიტალისტურ სამყაროში სულ უფრო მეტად შემოდის დემოკრატიული გადაწყვეტილებების დისკურსი იმავე კაპიტალის მართვაში… საქართველოში, იმავე თბილისში, თავად პრეზიდენტის განცხადებით, მოსახლეობის უმრავლესობა ცხოვრობს გარეუბნებში, რაც უბრალოდ იმას ნიშნავს, რომ ცვლილებები იქ უნდა ხდებოდეს, სადაც ყველაზე მეტია საჭიროება. სისტემა კი თვითონ იღებს გადაწყვეტილებას, რა გაკეთდეს, სად გაკეთდეს… ამ გაგებით, თუნდაც კაპიტალისტური დისკურსი საქართველოში ცოტა წარსულში ჩარჩენილს ჰგავს…

რ.მ.: უნდა აღინიშნოს ის საკითხი, თუ რა მოთხოვნებს უყენებს ქალაქს კაპიტალისტური ურბანიზაცია. ეს არის ქალაქის განხილვა, როგორც კომერციული პროდუქტისა, ანუ ქალაქი ხდება საქონელი. აქედან მოდის მერე ქალაქის მარკეტინგი, ბრენდინგი, რებრენდინგი და ყველაფერი დანარჩენი. ეს ასევე ასოციირდება ტურიზმის განვითარებასთან, რომელიც ხშირად მხსნელ გზად არის გამოცხადებული არა მარტო საქართველოსთვის, არამედ ბევრი ქვეყნისთვის - ყველაფერი კეთდება იმისთვის, რომ ქალაქმა მიიღოს ისეთი იერი, რომელიც ტურისტებისთვის იქნება მოსაწონი… მაგრამ თვითონ ის ფაქტი, რომ ქალაქს განიხილავ როგორც კომერციულ პროდუქტს, რომელიც შეიძლება გაყიდო და იყიდო, არ არის ჯანსაღი მიდგომა.

რადიო თავისუფლება: რატომ არ არის ჯანსაღი მიდგომა და რატომ არ ემსახურება ეს მოქალაქის, ანუ ადამიანის, ინტერესებს?

რუსუდან მირზიკაშვილი: იმიტომ რომ, როცა ქალაქს განიხილავ როგორც პროდუქტს, დღის წესრიგში საბაზრო პრობლემატიკა დგება. ანუ ქალაქი იწყებს თამაშს საბაზრო წესებით, როცა მთავარია მოგების მიღება და საბაზრო კანონები და არა მოქალაქეთა ინტერესები. ანუ ყველაფერი გათვლილია მოგების მიღებაზე და ამ მოგების ბრუნვაში ჩაშვებაზე.

რადიო თავისუფლება: მეორე მხრივ, შეიძლება ითქვას, რომ ამ გზით გროვდება კაპიტალი, რომელიც მერე უკვე ადამიანების კეთილდღეობას შეიძლება მოხმარდეს…

რუსუდან მირზიკაშვილი: თეორიულად ეს ასეა და, უდავოდ, ხდება დადებითი ძვრები სივრცეში, თუმცა რამდენად ხელმისაწვდომია ეს გაჯანსაღებული გარემო ადამიანებისთვის? ეს საკითხი ძირითადად საუბრის მიღმა რჩება, როგორც წესი. ერთ საინტერესო მაგალითს მოვიყვან. თბილისში ოთხმოცდაათიანი წლების ბოლოს მოხდა შარდენისა და ერეკლეს ქუჩების რეაბილიტაცია. ეს იყო მსოფლიო ბანკის დაფინანსებული პროექტი. მაშინ მოხდა ინფრასტრუქტურის გაჯანსაღება… მას მერე გავიდა ათი წელი და სწორედ ამ მცირე ხნის წინ მქონდა პატივი მომესმინა მათი ანგარიშისთვის, რამდენად თვლიან, რომ ეს არის წარმატებული პროექტი. მათი ექსპერტების თვალსაზრისით, შარდენისა და ერეკლეს ქუჩების რეკონსტრუქცია იყო აბსოლუტურად წარმატებული პროექტი. შეადარეს ავლაბარსა და სხვა უბნებს და აღნიშნეს, რომ, ამ უბნებისგან განსხვავებით, აქ ცხოვრების დონემ აიწია, მიწის ფასებმა აიწია, ტურისტები დადიან და ასე შემდეგ… მაგრამ თვითონ ის, თუ რამდენად არის ხელმისაწვდომი ეს სივრცე, რომელიც ასე შესანიშნავად და კარგად მოეწყო, მე არ ვამბობ დაბალი ფენის ადამიანებისთვის, არამედ თუნდაც საშუალო ფენის ადამიანისათვის, ამაზე პასუხი თქვენთვის მომინდვია. ანუ არის ერთი მომენტი, როცა ხდება გაუმჯობესება, მეორე მომენტია, რამდენად ხელმისაწვდომია ეს სივრცე ყველასთვის და რატომ ხდება მერე ეს სივრცე ექსკლუზიური… და ქალაქი არ უნდა იყოს ექსკლუზიური. თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, ქალაქი არის ინკლუზიური ორგანიზმი.

რადიო თავისუფლება: როგორ შეიძლება იყოს ქალაქი ინკლუზიური?

რუსუდან მირზიკაშვილი: მე ვფიქრობ, ერთადერთი ჯანსაღი გამოსავალი აქედან არის ის, რომ თვითონ ურბანიზაციის პროცესში და ქალაქის სივრცეში კაპიტალის განკარგვის, გადანაწილების პროცეში იყოს უფრო მეტი დემოკრატიული მექანიზმები, მეტი გამჭვირვალობა, მოქალაქეების მხრიდან მეტი თანამშრომლობა მართვის კუთხით.

რადიო თავისუფლება: ანუ ამ გაგებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის სიტუაცია, რომელშიც საქართველომ თავი იპოვა კაპიტალთან მიმართებაში, ჩიხურია? კაპიტალიზმი კრიზისშია და სულ უფრო მეტია საუბარი სოციალური ელემენტების შემოტანის აუცილებლობაზე სივრცეებში, ჩვენთან კი კაპიტალური სწრაფვის აღზევება ხდება… კრიზისში მყოფი კაპიტალის სივრცეში უხეში, არადემოკრატიული მეთოდებით ჩართვით.

რუსუდან მირზიკაშვილი: საქართველო მსოფლიო პროცესების მონაწილეა. კაპიტალის კრიზისი ერთგან გავლენებს ახდენს სხვა გეოგრაფიულ არეალებზე…

რადიო თავისუფლება: საკითხს ასე რომ შევხედოთ: თანამედროვე მემარცხენე თეორეტიკოსების აზრით, კაპიტალის აკუმულაცია იწვევს დისბალანსს. დისბალანსი იწვევს წნეხს ფენებს შორის. მაგალითად, სლავოი ჟიჟეკი, ცნობილი მემარცხენე ავტორი, ვარაუდობს, რომ სწორედ იმიტომ ხდება კაპიტალის გადადინება განვითარებადი სამყაროსკენ, რომ წნეხი, რომელიც კაპიტალისტურ სისტემებს აქვთ შიგნით, გადანაწილდეს… რომ ამ გზით არეულობა და რევოლუციური მუხტი შემცირდეს, წინააღმდეგობა შემცირდეს. იგივე ჟიჟეკი მიიჩნევს, რომ ეს ერთ-ერთი მეთოდია, რომლითაც კაპიტალი კრიზისის გადავადებას ახერხებს… მოკლედ, რამდენად შეიძლება იყოს საქართველო ჭარბი კაპიტალის ჩაშვების სივრცე?

რუსუდან მირზიკაშვილი: ჩემი სუბიექტური აზრია, რომ, რა თქმა უნდა, საქართველო გლობალური სისტემის ნაწილია და ალბათ ისევე, როგორც ბევრი სხვა ქვეყანა, არის ზედმეტი კაპიტალის ჩაშვების ერთ-ერთი ადგილი. ეს შეიძლება დავინახოთ ურბანიზაციის პროცესებზე დაკვირვებით, პროცესებზე, რომლებმაც ძალიან გლობალური ხასიათი მიიღო ამ კაპიტალის ნაკადების კვალდაკვალ.

რადიო თავისუფლება: რა შეიძლება გააკეთოს საქართველომ ამ პროცესში, თუნდაც იმავე ურბანიზაციის კუთხით?

რუსუდან მირზიკაშვილი: ამ შეკითხვას ერთმნიშვნელოვნად ვერ ვუპასუხებ. თუმცა ერთია, რა გზით წარიმართება თვითონ გლობალური კაპიტალიზმი - იქნება თუ არა ეს კრიზისი მისთვის ახალი აღორძინების საწყისი წერტილი, თუ მართლაც იქნება ეს ახალი სამყაროს დასაწყისი… ჯერჯერობით პირადად ჩემთვის ეს გარკვეული არ არის. მე მსურს დავიჯერო, რომ ეს შეიძლება იყოს გადამწყვეტი მომენტი ახალი სამყაროს დასაწყისისა.

რადიო თავისუფლება: ერთი რამ მინდა ვახსენო, რაზეც იგივე თანამედროვე მარქსისტებიც საუბრობენ. საბოლოო ჯამში, ყველაფერი მიდის ადამიანთან, ჩვენს სიხარბესთან, ჩვენს სურვილთან, რომ მოვიხმაროთ რაც შეიძლება მეტი… ალბათ სწორედ ეს მომენტი ჩანს ამ ყველაფერში. როცა ელიტურობისკენ არის მიდრეკილება, ადამიანებს უნდათ ფეშენებელურ სივრცეებში არსებობა და ესეც ალბათ ამართლებს იმავე კაპიტალის და თუნდაც მთავრობის საქციელს, რომელიც, თქვენი თქმით, კაპიტალის სამსახურში დგას. ანუ იქნებ სწორედ ჩვენ გვინდა, რომ ვიყოთ უფრო „ფეშენებელური“, მოდური, ვიცხოვროთ კომფორტულად, რაც, ჩემი დაკვირვებით, დასავლეთში იცვლება. იგივე ჩვენი თაობა, ახალგაზრდები, დასავლეთში ცოტა კრიტიკულად უყურებენ ამ „კომფორტს“, ანუ ამით თავის წარმოჩენა არ ითვლება კარგ ტონად… კი, შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ ფორმის დონეზე ცვლილებაა ეს, მაგრამ შეიძლება, მეორე მხრივ, ითქვას, რომ ფუნდამენტურ შინაარსობრივ ცვლილებასთან გვაქვს საქმე… ჩვენში რაღაცნაირად, ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის გამო თუ სხვა მიზეზებით, მოხმარების სიხარბე სულ უფრო იზრდება, ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვხედავთ ამას… ანუ იმის თქმა მინდა, რომ, მეორე მხრივ, იქნებ ეს ჩვენი დაკვეთაა?

რუსუდან მირზიკაშვილი: რა თქმა უნდა, ეს ასეა. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად მთელი მეცნიერებები შექმნა კაპიტალისტურმა სისტემამ იმისთვის, რომ გამოიკვლიოს და აღმოაჩინოს ადამიანის ყველაზე ფარული ინსტინქტები და სურვილები. ამაში შედის მთელი ეს სექტორების ძიება, მარკეტინგის სტრატეგიები, ძებნა მომხმარებელთა ნიშებისა, ვის რა უნდა, როგორ უნდა… ამ გზით, ფაქტობრივად, იქმნება ყველა პირობა, რომ ადამიანს ერთ შემთხვევაში, სურვილის ქონის პირობებში, მიაწოდო, რაც სურს, და, მეორე, შეიძლება სურვილი არც ჰქონდეს, მაგრამ ისეთი ხერხები შეიმუშაო, რომ გაუჩინო სურვილი - რეკლამები, ასე შემდეგ... ეს ყველაფერი ხომ იმაზე მუშაობს, რომ კონსუმერული [მომხმარებლობითი] ცხოვრების წესი წახალისდეს. ძალიან კარგ პერიოდში ვართ, რომ ამას დავაკვირდეთ. მოდის ახალი წელი და, შორიდან მაყურებელი ადამიანის პოზიციიდან თუ შეხედავ, აბსურდია ის, რომ ამ ორდღიანი დღესასწაულის გულისთვის ამხელა ფული იხარჯება, ამხელა რეკლამა კეთდება, ხდება ადამიანის წნეხში გატარება. ეს არის ის დრო, როცა შენ საყიდლებზე მიდიხარ, ამის ფეტიშირება ხდება, მაღაზიებში სიარულის ტენდენციის, რაღაც პროდუქტების შეთავაზების… ეს ხდება მთელი მსოფლიოს მასშტაბით…

რადიო თავისუფლება: ანუ შეიძლება ითქვას, რომ ამის შედეგია, საბოლოო ჯამში, თუნდაც ის, რომ იგივე ჯენთრიფიკაცია ხდება, ქალაქი ხდება ექსკლუზიური… ანუ სოციალურ განშრევებას ყველანი ჩვენ, ჩვენი მიდრეკილებებით, ვიწვევთ… და ამ ნიადაგზე მოქმედებს კაპიტალიც და მის სამსახურში მყოფი ხელისუფლებაც…

რუსუდან მირზიკაშვილი: კი, საზოგადოება იღებს ამ თამაშის წესებს. ერთი ასპექტი კაპიტალიზმისა არის კონკურენციის მომენტი, რომლის ფორსირებაც ხდება. სულ ხდება ადამიანებში იმის ჩანერგვა, რომ იმარჯვებს ის, ვინც ძლიერია, და უნდა იყოს შეჯიბრება… შენ შენს გამარჯვებაზე ფიქრობ, შენს წინსვლაზე და არ ფიქრობ კოლექტიურზე. ფაქტობრივად, სისტემა გაყენებს პოზიციაში, რომ ხარ მუდმივ სირბილში, ცდილობ, რომ სხვებს და შენს თავს გაასწრო, იმიტომ რომ იცი, თუ გაჩერდები, მაშინ სხვა გაგასწრებს და ადამიანები იღებენ ამ გამოწვევას. ანუ მე ვფიქრობ, რომ ზოგადად ქართულ საზოგადოებას მიღებული აქვს ეს გამოწვევა და ამ სირბილის პროცესში ძალიან აქტიურად არის ჩართული. ბევრი ვიცი ჩემს გარშემო, ვისაც ძალიან ჩვეულებრივ მოვლენად მიაჩნია ის, რომ, მაგალითად, რადგანაც შარდენი ვახსენეთ, უნდა იყო ისეთი, რომ შეგეძლოს იქ ყოფნა, და ფიქრობენ: რადგანაც მე შემიძლია, ესე იგი მე ვარ ძლიერი, სხვას არ შეუძლია, დააბრალოს თავის თავს, ესე იგი არ არის ღირსეული… ანუ ამ მიდგომებით, იმაზე ფიქრი, რომ საზოგადოება არის კოლექტივი, მოიაზრება როგორც საბჭოთა ცუდი გადმონაშთი და კოლექტიური თანაცხოვრება უკანა პლანზეა გადაწეული.

თუმცა არ არის ფიქრი იმაზე, რომ სისტემა, რომელსაც კომუნიზმი ერქვა, რეალურად იყო ბურჟუაზიული იმპერიული რეჟიმი, რომელიც დაემხო. დღეს რა საზოგადოებაშიც ვცხოვრობთ, არის რეაქცია იმ საბჭოთა კავშირისა და ძალიან ვწუხვარ, რომ რაღაც, რაც კარგი იყო კომუნისტურ იდეოლოგიაში, დღეს უკვე აპრიორი აღიქმება ცუდად, მხოლოდ იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირთან ასოციირდება. ის, რომ კომუნიზმი და საბჭოთა კავშირი სხვადასხვა რაღაცაა, ამის გააზრება ხდება.

რადიო თავისუფლება: ანუ კომუნა…

რუსუდან მირზიკაშვილი: ამიტომაც აღიქმება, რომ კოლექტივიზმი ცუდია, ნებისმიერი სახის საზოგადოებაზე ორიენტირებული ფიქრი ცუდია და ყველამ უნდა მივიღოთ კაპიტალისტური სამყაროს გამოწვევა და უნდა ვიყოთ ღირსეულები ღირსეულთა შორის. ეს უკვე, მე ვფიქრობ, ყველა ადამიანის ინდივიდუალური არჩევანია…

ერთი საინტერესო რამ, რაზეც ღირს ალბათ ყურადღების შეჩერება… ახლახან სადღაც ამოვქექე ფრიდრიხ ენგელსის ნაშრომი, რომელსაც ჰქვია Housing Question, ანუ „საბინაო საკითხი“. იქ ის საუბრობს სწორედ ამ რეკონსტრუქციებზე და ქალაქის გაჯანსაღებაზე… საინტერესო პასუხი აქვს ამ ტენდენციაზე. ის ამბობს, რომ კაპიტალისტურ სისტემას ამ პრობლემის რეალურად გადაწყვეტა არ სურს, იმიტომ რომ ეს არ შედის მის ინტერესში და როცა ხდება რაღაცის გაჯანსაღება ერთ ადგილზე, ის ცუდი გარემო სხვაგან ინაცვლებს, სხვაგან აღმოცენდება. მერე იმ სხვაგან ცდილობენ გაჯანსაღებას, მერე კიდე სხვაგან… იმიტომ რომ არ ხდება იმ მიზეზების აღმოფხვრა, რაც წარმოშობს ცუდ, საძრახის გარემოს, იმავე გეტოებს, სლამებს… რატომ ჩნდება ეს სივრცეები? ამის ძიება არ შედის კაპიტალის ინტერესში. კაპიტალის ინტერესშია, რომ ჰქონდეს სამშენებლო არეალი, სადაც მას შეუძლია ჭარბი ფულის ჩაშვება.