ბატონო კახა, აფხაზეთში ომის დაწყებიდან 18 წელი გავიდა. სულ ახლახან 2008 წლის აგვისტოს ომის ორი წლისთავი იყო. ამ მოვლენებიდან საკმაო დრო გავიდა საიმისოდ, რომ უახლესი ისტორიის ეს ფაქტები უფრო დისტანციიდან იქნას შეფასებული…
- ამ ომების შესაფასებლად, იმ პროცესების გაანალიზება მოგვიწევს, რომლებსაც საქართველოში უკანასკნელი 20-25 წლის განმავლობაში ჰქონდა ადგილი. ამისათვის კი, რამდენიმე ასპექტის გამოყოფა მოგვიხდება. ცალკე თემაა, თუ რა მდგომარეობაში იყო მაშინ, და დღეს რა მდგომარეობაშია ჩვენი საზოგადოება. ამ შემთხვევაში საზოგადოებას ძალიან ფართო გაგებით ვგულისხმობ. მხედველობაში მაქვს საზოგადოების პოლიტიკურ-სოციალური ასპექტები – თუ რა ხდებოდა ჩვენს ირგვლივ და როგორ გამოვიყენეთ ჩვენ ის, რაც მოხდა. ჩვენი საზოგადოების მდგომარეობის საერთო სურათის შეფასებისას, შესაძლოა, სამხედრო ასპექტები უფრო უმნიშვნელო იყოს, ვიდრე ამავე საზოგადოების პოლიტიკური და სოციალურ-კულტურული ასპექტები.

ხშირად გვესმის, რომ 1992 წელს აფხაზეთში ომის აცილება შესაძლებელი იყო. ცნობილია, რომ აფხაზები ომისათვის მიზანმიმართულად და გეგმაზომიერად ემზადებოდნენ. დრომ აჩვენა, რომ ამ პროცესებში რუსული სპეცსამსახური აქტიურად იყო ჩართული. უდავოა, რომ ჩვენ რუსულ-აფხაზურ ავანტიურას წამოვეგეთ…
- რასაკვირველია, ეს ასეა. საერთოდ, თუ კაცობრიობის ისტორიას ფილოსოფიური თვალსაწიერიდან გადავხედავთ, ასეთი ფატალურად გარდაუვალი პროცესები არ არსებობს. ბოლო გამოკვლევები აჩვენებს, რომ არათუ ჩვენი და აფხაზების ომი, რომელიც რუსეთთან ჩვენს სპეციფიკურ ომს წარმოადგენდა, არამედ ისეთი ომიც კი, როგორიცაა, მაგალითად, პირველი მსოფლიო ომი, მისი თავიდან აცილება შესაძლებელი იყო. და ეს, იმის მიუხედავად, რომ ყველა მეომარი მხარე ომამდე 15-20 წლით ადრე ომისათვის გამალებულად ემზადებოდა. რომ ყოფილიყო კეთილი ნება და რაც მთავარია, - გონება, პირველი მსოფლიო ომის აცილება შეიძლებოდა.

ამ ომიდან გამარჯვებული არავინ გამოსულა ისევე, როგორც ქართულ-აფხაზური ომიდან. საბოლოო ჯამში, ამ ომიდან არც რუსეთი გამოსულა გამარჯვებული, ვინაიდან, მას ამ ომის გამო პრობლემა უკვე შეექმნა და მომავალშიც კიდევ ექნება. სამწუხაროდ, ომში ჩართული ყველა მხარის პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიმღებთა ახლომხედველობა და ჭკუამოკლეობა სახეზეა.

ამ პროცესებში რუსული სპეცსამსახურის მონაწილეობა ვახსენე და ალბათ შემთხვევითი არაა, რომ აფხაზეთის ომის ერთ-ერთი ინიციატორი თენგიზ კიტოვანი, როგორც შემდგომ გაირკვა, 1998 წლის მაისის გალის მოვლენებისა და 2001 წელს კოდორის საომარ მოქმედებათა შემოქმედი, შსს ექს-მინისტრი კახა თარგამაძე მოსკოვში ცხოვრობენ. გამოდის, რომ რუსული საქმის კეთებას ხელი ქართველებმა შეუწყვეს. . .
- რასაკვირველია, სხვას რომ თავი გავანებოთ, თქვენ მიერ დასახელებული პირები რომ ინიშნებოდნენ თანამდებობაზე, მაშინ არ ვიცოდით ვინ იყვნენ თუ რა? შესაძლოა, მაშინ ცალსახად არ ყოფილიყო გამოკვეთილი რუსულ სპეცსამსახურებთან მათი თანამშრომლობა, მაგრამ კიტოვანი რომ გვარდიის სარდალი ვერ იქნებოდა, ამას დიდი პოლიტიკური სიბრძნე და ბისმარკობა არ უნდოდა. საბჭოურ შსს-ში გამოზრდილი კახა თარგამაძე რომ დიდი პოლიტიკური მოღვაწე ვერ გახდებოდა, ამასაც გენიალური შორსმჭვრეტელური გათვლები არ სჭირდებოდა. დაუშვათ, რომ ისინი არც ყოფილიყვნენ რუსეთის სპეცსამსახურთან დაკავშირებული, მათი ბუნებიდან და კომპეტენციიდან გამომდინარე კიტოვანი და თარგამაძე საქმეს ისედაც არ გააფუჭებდნენ?

რუსეთმა შეძლო ეთნოკონფლიქტების ინსპირირება და რუსეთ-საქართველოს ომის ეთნოკონფლიქტებით შენიღბვა. ჩვენ ხომ არ დავაგვიანეთ იმის გაცხადება, რომ რუსეთი საქართველოს მას შემდეგ ებრძვის, რაც საქართველო დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მშენებლობის გზას დაადგა? ასეთი ვითარება სცდება იმაზე მსჯელობას, რომ ჩვენ 1992 წლის 14 აგვისტოს და 2008 წლის 8 აგვისტოს მხოლოდ ავანტიურას წამოვეგეთ. . .
- ეს თემა ისევ უკავშირდება იმას, რამდენად გარდაუვალი იყო ამ ომების დაწყება და შეგვეძლო თუ არა მათი თავიდან აცილება. ასაცილებელი რომ იყო, დღეს, ამაზე აღარავინ დაობს. აქ არსებითი ის კი არ არის, რუსეთი რას ცდილობდა, არამედ ის, თუ როგორ მოვიქეცით ჩვენ, რომ რუსეთის ეს ქმედებები თავიდან აგვერიდებინა. შესაძლოა, ახალ თაობას არ ახსოვდეს, მაგრამ იგივე ბალტიისპირეთში რუსეთი ბევრს ეცადა ინტერფრონტების შექმნას, მაგრამ არაფერი გამოუვიდა, როგორ აპირებდნენ ლიტველების პოლონელებთან დაპირისპირებას, მაგრამ არაფერი გამოუვიდათ. პრობლემაც იმაშია, რომ ჩვენ ვერ მოვახერხეთ აფხაზებთან და ოსებთან კონფლიქტების თავიდან აცილება. ეს ჩვენ სამომავლოდ მაინც უნდა გავითვალისწინოთ, - თუნდაც იმისათვის, რომ მომავალში ავაცილოთ ქვეყანას ხიფათები.

რა ჰქონდათ ბალტიისპირელებს ისეთი, რაც ჩვენ ვერ გამოვიყენეთ? საუბარი იმაზე, რომ ქართველები არ ვარგივართ, თითქოს არსებობს მისტიკური ქართული ხასიათი ერისა, რომ ეს ხასიათი არ ვარგა და ცუდები ვართ და ასე შემდეგ, ეს კვლევებისათვის აბსოლუტურად არასერიოზული არგუმენტია. მიზეზი სხვა რამეშია საძიებელი. რასაკვირველია, მიზეზი ისტორიაში, ასევე სოციალურ-კულტურულ თავისებურებებშია. მაგრამ, ჩვენ უნდა შევძლოთ თავი დავაღწიოთ გაუთავებლად იმაზე საუბარს, რომ რუსები ამას და ამას გვიშვებოდნენ. ფაქტია, რომ ეს საქმეს არ შველის. მთავარია, ჩვენ რა გავაკეთეთ საიმისოდ, რომ საშიშროება თავიდან აგვეცილებინა?

საქართველოს ისტორიაში გაუთავებელი წუწუნია იმაზე, რომ თემურ-ლენგმა საქართველოზე 8-ჯერ ილაშქრა. მერე ვწუწუნებთ, რომ 1453 წელს კონსტანტინეპოლი დაეცა და ჩვენ მოვწყდით დასავლეთს. არასდროს არ ვამბობთ იმაზე, რომ თემურ-ლენგის ლაშქრობებიდან კონსტანტინოპოლის დაცემამდე 50 წელი იყო გასული და ამ მონაკვეთში საქართველომ რა გააკეთა ქვეყნის გაძლიერებისთვის? არც არაფერი. საქმეც იმაშია, რომ ისტორიიდან გაკვეთილების გამოტანა უნდა ვისწავლოთ და ის მაინც უნდა შევძლოთ, რომ ჩვენს შეცდომებზე რამე ვისწავლოთ. ჩვენ სერიოზულად უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რატომ არ გამოუვიდა რუსეთს ბალტიის ქვეყნებში ინტერფრონტების შექმნა, ხოლო სამხრეთ კავკასიაში და მოლდივაში და კერძოდ, საქართველოში ყველაფერი გაუვიდა.

რუსული პროპაგანდა ომების გაჩაღებას ურცხვად უკავშირებს ქართულ ნაციონალიზმსა და ხასიათს. რუსულ პროპაგანდას რომ თავი დავანებოდ, ჩვენს მიერ დაშვებული შეცდომები რისი ბრალი უფროა, ჩვენში პოლიტიკური გამოუცდელობის, პოლიტიკური კულტურის უქონლობის, თუ მართლა ქართული ხასიათის?
- არავინ დავობს, რომ საქართველო რუსეთთან 20 წელია გამოუცხადებელ ომშია, მაგრამ მთელი ამ ხნის მანძილზე ჩვენ ადეკვატურად არ გვიმოქმედია. ჩვენ მხოლოდ ვწუწუნებთ, რომ ავანტიურაში ჩაგვითრიეს. ქართულ ხასიათთან დაკავშირებით რუსული პროპაგანდა აბსოლუტურად აბსურდულია. ეს რომ ასე არაა, ამას ნებისმიერი ფსიქოლოგი, სოციოლოგი და ფილოსოფოსი გეტყვით. ხასიათი ინდივიდისა და ერის დამახასიათებელია. რას ნიშნავს, ქართული ხასიათის ბრალია ყველაფერი.

შეგვიძლია გავიხსენოთ გერმანელების აღწერა მე-7 საუკუნეში, მე-12, მე-18 და მე-20 საუკუნეებში. ეს ოთხი თვისობრივად აბსოლუტურად განსხვავებულ ადამიანთა ჯგუფების ერთობლიობაა. თუ ეს ხასიათია და ეროვნული ხასიათის ასეთი კონსტანტა არსებობს, გერმანელები არ უნდა შეცვლილიყვნენ. რასაკვირველია, ასე არ არის. საქმე გვაქვს სოციალურ-კულტურული სისტემის ტიპებთან.

რაც შეეხება ქართულ ნაციონალიზმს. არსებობს ერის ორგვარი გაგება. ერთია, როცა ერი გაიგება, როგორც ეთნოკულტურული ფენომენი. ანუ ენა, კულტურა, ხელოვნება და ასე შემდეგ. მეორეა, ერის, როგორც სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური ფენომენის გაგება. ეს ორი გაგება ერთმანეთს არ უპირისპირდება, პირიქით, ავსებს. ევროპულ ქვეყნებში ეროვნული სახელმწიფოების ჩამოყალიბება ხდებოდა არსებული ეთნოკულტურული ერთობების ბაზაზე. თუ არ არსებობს ერი, როგორც ეთნოკულტურული ერთობა, სახელმწიფო ვერ შეიქმნება, მაგრამ სახელმწიფოს შექმნით ის ახალ პლანში გადადის. თვისობრივად სხვა ყოფიერებას იძენს.

ჩვენი პრობლემა იმაში იყო, რომ ჩვენ დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობა ძალიან დიდი ხანია აღარ გვქონია. ბალტიისპირეთში გასული საუკუნის 80-იან წლებში არსებობდა თაობა, რომელსაც ახსოვდა დამოუკიდებელი სახელმწიფო. ჩვენთან დამოუკიდებელი სახელმწიფო მითი იყო, ძალიან ლამაზი წარსულის და გაურკვეველი მომავლის. ჩვენთან ასე მოხდა, რომ ნაციონალიზმმა არაპატრიოტული სახე მიიღო. ნაციონალიზმს ვუწოდებ ისეთ მსოფლმხედველობას, რომელიც პრიორიტეტს ანიჭებს ერის, როგორც ეთნოკულტურული ერთობის გაგებას. პატრიოტიზმი კი არის ისეთი გაგება, რომელიც სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურზეა ორიენტირებული, თუმცა, ვიმეორებ, ეს ორივე გაგება ერთმანეთს ავსებს და არ ეწინააღმდეგება. მაგრამ, ჩვენ სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ საფეხურზე გადასვლა ვერ მოვახერხეთ.

ალბათ, ამიტომაცაა, რომ ქვეყანა თავზე დაგვექცა, ტერიტორიების 20% დავკარგეთ და არც 18 წლის წინ და არც ახლა არავის არაფერზე პასუხი არ უგია? ლაპარაკია ადამიანთა იმ კატეგორიაზე, ვინც მაშინ და ორიოდე წლის წინ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს იღებდა. . .
- ესეც იმის გამოა, რომ სახელმწიფოებრიობა ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში არ გვქონია. იტალიის პირველმა პრემიერ-მინისტრმა, (1861) გრაფმა კამილო კავურმა, რომელიც იტალიის სახელმწიფოს გაერთიანებას მე-19 საუკუნის 50-იან წლების ბოლოს ხელმძღვანელობდა, მაშინ როცა გამოიკვეთა, რომ იტალიის გაერთიანებას ხელს ვეღარაფერი შეუშლიდა, გენიალური ფრაზა თქვა - იტალიის სახელმწიფო კი შევქმენით, მაგრამ ახლა იტალიელებია შესაქმნელიო.

რასაკვირველია, გრაფმა კავურმა შესანიშნავად იცოდა, რომ იტალიელები, როგორც ეთნოკულტურული ერთობა, ევროპაში უძველესი ერია, მაგრამ ის სწორედ იმას გულისხმობდა, რომ იტალიელები სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ ერად იყო ჩამოსაყალიბებელი. ამ აზრით, იტალიელი ერი, ახალგაზრდა ერია. პრემიერ-მინისტრ ბერლუსკონის შემხედვარე კაცი პერიოდულად იფიქრებ, რომ თანამედროვე იტალიელები ჩვენზე წინ წასულები ძალიან დიდად არ უნდა იყვნენ.

რაც შეეხება პასუხისმგებლობის საკითხს. მაშინ, როცა 1918-21 წლებში საქართველო დამოუკიდებელი იყო როგორც სახელმწიფო, თურქეთიც სწორედ მაშინ ყალიბდებოდა ნაციონალურ სახელმწიფოდ. იმხანად დიდი ომი იყო საბერძნეთსა და თურქეთს შორის. თავიდან ბერძნებმა ძალიან დიდ წარმატებებს მიაღწიეს, მცირე აზიის ძალიან დიდი ნაწილი დაიკავეს, მაგრამ შემდეგ ათათურქმა ბერძნები ანკარასთან სასტიკად დაამარცხა და ეს ომი ბერძნების საშინელი მარცხით დასრულდა. ამ მარცხის შედეგი იყო ის, რომ მეფე ტახტიდან გადადგა და 7 მინისტრი, ვისაც მარცხზე პასუხისმგებლობა დაეკისრა, პრემიერ-მინისტრის ხელმძღვანელობით გასამართლებული და დახვრეტილები იქნენ. მე იმას კი არ ვამბობ, ვიღაცა სიკვდილით დავსაჯოთ, უბრალოდ, მაგალითი მომყავს იმისა, რომ იმ მომენტისთვის ბერძნებს თითქმის ასი წელი ჰქონდათ სახელმწიფო და შესაბამისად, ქვეყანამ დამნაშავეების დასჯა აუცილებლად ჩათვალა.

რჩება შთაბეჭდილება, რომ ქართულ საზოგადოებას ბოლომდე არა აქვს გაცნობიერებული, რომ იმ ეპოქაში მოუწია ცხოვრება, როცა საქართველომ თავისი ბუნებრივი სასიცოცხლო სივრცის, ცხინვალის რეგიონისა და აფხაზეთის დაკარგვა, სულ უფრო და უფრო რეალურ კონტურებს იძენს. . .
- მოდით შევთანხმდეთ იმაზე, რომ გამოუვალი სიტუაციები არ არსებობს. არსებობს სიტუაცია, როდესაც საზოგადოება თავად იყენებს თავს გამოუვალ სიტუაციაში. მაგრამ, არავითარი ფატალური აუცილებლობა იმისა, რომ საზოგადოებამ ამ მდგომარეობაში ჩაიყენოს თავი, არ არსებობს. უბრალოდ, იმდენი ჭკუა უნდა გეყოს, რომ ამ უღელში თავი არ შეყო. უნდა სცადო, გაიაზრო და სიტუაციის ადეკვატური რეაგირება მოახდინო. ჩვენ ზემოთ აღწერილი მიზეზების გამო, სწორედ ამას ვერ ვახერხებდით.

გამოსავალი შეიძლება იყოს ის, რომ ჩვენ უნდა შევიმუშაოთ თვისობრივად ახალი მიდგომები სიტუაციის გადაწყვეტის მიმართ. წუწუნი საქმეს ვერ უშველის. ჩვენ უნდა გავიაზროთ, რომ რაც არ უნდა ძლიერი ზეწოლა იყოს ჩვენზე და წამგებიან ვითარებაში ვიყოთ 20 წლის განმავლობაში, საჭიროა, საზოგადოებამ ადეკვატურად მოახდინოს იმავე საზოგადოების მოაზროვნე ნაწილის პროდუცირება. ოღონდ, ჯერ იდეები უნდა ჩამოყალიბდეს. ამაში კი ძალიან გვიჭირს.

ამის მიზეზი ძალიან ბევრია. უკვე ვთქვი, რომ ამის პირველი მიზეზი სახელმწიფოებრიობის დიდი ხნის მანძილზე არქონა და წყვეტაა. საქართველოს ისტორიაში ამხელა წყვეტა, რომ სახელმწიფო საერთოდ არ გვქონია, არ ყოფილა. იყო მხოლოდ ერთხელ მეექვსედან მერვე საუკუნეებში. ჯერ სპარსელებმა 522 წელს გააუქმეს იბერიაში მეფობა, შემდეგ ქართული სახელმწიფოებრიობა ფაქტობრივად ლაზეთმა გააგრძელა, მაგრამ დიდხანს მანაც ვერ გაძლო და არაბებმა რომ დაგვიპყრეს, მეექვსედან თითქმის მერვე საუკუნემდე, ვიდრე ბაგრატიონების სამეფო არ ჩამოყალიბდა, ჩვენ სახელმწიფო არ გვქონია. შემდეგ, მოგეხსენებათ, რუსეთის იმპერატორმა 1801 წელს საქართველოს სამეფო გააუქმა და დღემდე სახელმწიფოდ ჩამოყალიბებული არა ვართ. იმედია, რომ ჩვენ ახლა სახელმწიფოებრიობის არქონის წყვეტის ბოლო ეტაპზე ვართ.

მეორე ფაქტორია ის, რომ ჩვენ ტოტალიტალურ სისტემაში მოგვიწია ცხოვრება და ჩვენ არავითარი ინტელექტუალური შეხება არ გვქონია დასავლეთთან. ანუ, ჩაკეტილობის გამო მოწინავე იდეებთან, პროექტებთან შეხება არ გვქონია და შესაბამისად, სახელმწიფოებრიობაზე და სახელმწიფოს მართვაზე არაფერი არ ვიცოდით. ასე რომ, სახელმწიფოებრიობის წყვეტა უბრალო არ იყო. ამ თვალსაზისით, ამ პერიოდში ჩვენ არც ინტელექტუალური განვითარების საშუალება არ გვქონია. შემდეგ იყო საბჭოთა ხანა და რაც მე მახსოვს ბრეჟნევისა და შევარდნაძის ეპოქები.

ჩემი შეფასებით, ჩვენ ახლა იმას ვიმკით, რაც 70-იან წლებში შევარდნაძის მმართველობას უკავშირდება. შესაძლოა, ამის მიზეზები უფრო შორსაც მიდის, მაგრამ მე ჩემივე ასაკის გამო უბრალოდ არ მახსოვს. ჩვენი პრობლემები საძიებელია როგორც 70-იან, ისე 80-იან და 90-იან წლებში დაშვებულ შეცდომებში. ყველა ამ პერიოდში დაშვებული შეცდომები ერთმანეთს ფენა-ფენად ედება და იმ დიდ ნაჭრად იქცევა, რომელსაც თუ დროზე არ ვუშველეთ, ერთხელაც ყელში გაგვეჩხირება და დაგვახრჩობს.