რუსულ არქივებში ქართულ სამეფო-სამთავროებთან დიპლომატიური ურთიერთობების ამსახველიდიდძალი დოკუმენტური მასალაა დაცული, რომელიც სხვადასხვა წარმოშობის, დანიშნულებისა დაგანვითარების მქონე საბუთებისგან შედგება. ესენია: ელჩთა ანგარიშები, ანუ მუხლობრივი აღწერილობანი(”სტატეინიე სპისკი”); დარიგება-ინსტრუქციები, რომელთა აღსანიშნავადაც ქართულისტორიოგრაფიაში გამოიყენება ტერმინი ”დანასაქმი” (”ნაკაზ”); ოფიციალურ თუ კერძო პირთა მიმოწერა, მათ შორის თხოვნის წიგნები(”ჩელობიტნაია”); განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი დოკუმენტებია ე.წ. ”ფიცის წიგნები” (”კრესტოცელოვალნაია ზაპის” ) და მათზედამყარებული ”წყალობის სიგელები” (”ჟალოვანნიე გრამოტი”), რომელთაც მეორენაირად ”ოქრობეჭდიანი” (ოქრობეჭდული”) სიგელებიეწოდებათ.

ქართულ ისტორიოგრაფიაში სამართლიანადაა აღიარებული, რომ დოკუმენტთა ბოლო ორი ტიპი ზუსტად განსაზღვრავსრუსეთ-საქართველოს შორის დამყარებულ ურთიერთობათა სამართლებრივ ხასიათს და მათი შემდგომი განვითარებაც  სწორედ ამგვარდოკუმენტებში დაფიქსირებული ფორმულებით ხორციელდება. ამდენად, აღნიშნული საბუთების შესწავლას პირველხარისხოვანიმნიშვნელობა ენიჭება.

პირველ რიგში, პასუხს მოითხოვს ლოგიკური კითხვა- რას წარმოადგენს ”ფიცის წიგნი” (იგულისხმება მისი ორგანული ნაწილიც, ანუოქროსბეჭდიანი სიგელი), როგორც იურიდიული დოკუმენტი?

 ”ფიცის წიგნსა” და ”წყალობის სიგელს” შორის არსებული დროითი განსხვავება გამოსაცდელ ვადასთან არ იყო დაკავშირებული.მფარველობის მაძიებლის მიერ ხელმოწერილი დოკუმენტის მოსკოვში ჩატანასა და განხილვას გარკვეული პერიოდი სჭირდებოდა. ”წყალობის სიგელებიც”, ცხადია, დროის ამ მონაკვეთის გავლის შემდეგ იწერებოდა.

ჩანს, სახელშეკრულებო სიგელების კონტრაგენტთა სოციალურ-პოლიტიკურ სტატუსში მომხდარი ცვლილებანი მოსკოვის სახელმწიფოსგაძლიერებასა და ტერიტორიულ ზრდასთან იყო დაკავშირებული. XII-XIII  საუკუნეთა ”ფიცის წიგნებში” ხელშეკრულების დამდები ორივემხარე პარტნიორის აღსანიშნავად იყენებდა ტერმინს- ”ძმა” (”ბრატ”). ამ მომენტს იურიდიულ დოკუმენტებში დიდი მნიშვნელობაენიჭებოდა. რუსი მთავრები, თუ დარწმუნებული არ იყვნენ ”ძმობის” მოსურნე პარტნიორთა სუვერენობაში, ისე თავს არიდებდნენხელშეკრულებაში მათ ძმად მოხსენიებას.

ცხადია, რომ ”ფიცის წიგნის” ხელმომწერი სუბიექტი ექვემდებარებოდა მეორე მხარეს და თმობდა სუვერენობას მთლიანად, ან  ნაწილობრივ.

მოსკოვის მთავრის სამსახურში ჩადგომისა და ”ფიცის წიგნის” ხელმოწერის შემდეგ შემუშავდა ვასალთათვის წყალობის სიგელებისბოძების დიპლომატიური ფორმულაც. ტერმინი ”ხოლოპ” რუსული ფიცის წიგნებში გამოიყენებოდა ქართველ ხელისუფალთა მიმართაც,მხოლოდ, ცხადია, არა ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით. ამ შემთხვევაში ”ხოლოპ”-ს გააჩნდა ქვეშევრდომის მნიშვნელობა და იმავესნიშნავდა, რასაც ”პოდდანნიი” (ანალოგია ქართულ  ყმასა და ყმადნაფიცობასთან).

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ლოგიკურია, ვიფიქროთ, რომ ”ფიცის წიგნის”, როგორც იურიდიული დოკუმენტის ტიპი შემუშავდარუსეთში, მოსკოვის სამთავროს დაწინაურების პერიოდში (XIV-XV  საუკუნეები), როდესაც იგი სათავეში ჩაუდგა რუსული მიწებისშემოკრებისა და ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პროცესს. მოსკოვის ამ პერიოდის ურთიერთობანი მეზობელ პოლიტიკურერთეულებთან მისი დომინანტობის ნიშნით მიმდინარეობდა, რაც სათანადოდ აისახა კიდეც იურიდიულ ძეგლებში. შიდა რუსულისოციალურ-პოლიტიკური ურთიერთობების მოსაწესრიგებლად შექმნილი სამართლებრივი ძეგლის ფუნქცია თანდათან გაიზარდა დაშეიძინა ის თვისება, რომლის შესახებაც ზემოთ აღვნიშნეთ (იგულისხმება არათანასწორუფლებიანობა). ასე რომ, XVI საუკუნის მეორენახევრისთვის ”ფიცის წიგნის”, როგორც სამართლებრივი დოკუმენტის ტიპი უკვე საბოლოოდ იყო ჩამოყალიბებული და კახეთთანურთიერთობაში მოსკოველმა დიპლომატებმა სწორედ ეს მზა მოდელი გამოიყენეს.

ქრონოლოგიური თვალსაზრისით აშკარად იკვეთება ”ფიცის წიგნების” ორი ჯგუფი. პირველი მოიცავს 1587-1605 წლებს, მეორე კიშედარებით გვიანდელი ხანისა- 1635-1651 წლებს. დაახლოებით, ასევე შეიძლება დაიყოს ეს ძეგლები შედგენილობის თვალსაზრისით,თუმცა მათ შორის აშკარად გამოირჩევა და ცალკე დგას გიორგი X  ”ფიცის წიგნი”. 

ჩვენამდე მოღწეულ ”ფიცის წიგნებზე” დაფიქსირებულია ქართველ მეფეთა ბეჭდები, რომლებიც ქართული სფრაგისტიკის უნიკალურძეგლებს წარმოადგენენ.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ”ფიცის წიგნის” ტექსტი წინასწარ იწერებოდა მოსკოვში და საგანგებო ინსტრუქციით ელჩებს მკაცრად ჰქონდათ აკრძალული პარტნიორთა თხოვნის გათვალისწინებით მასში რაიმე ცვლილების შეტანა. რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობათაისტორიამ იცის ერთადერთი შემთხვევა, როდესაც აღნიშნული  წესი ნაწილობრივ  დაირღვა.  ეს მოხდა 1605 წლის მაისში, კახეთშიდარტიალებული ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ (იგულისხმება კონსტანტინე ბატონიშვილის მიერ მამის და ძმის მოკვლა), როდესაცელჩები მ. ტატიშჩევი და ა. ივანოვი ქართლში გადავიდნენ და მეფე გიორგი X  შესთავაზეს რუსეთის მფარველობაში შესვლა. ამ მომენტმაგანაპირობა 1605 წლის 10 მაისის დოკუმენტის რამდენიმე განმასხვავებელი ნიშანი. უმთავრესი კი გახლავთ ის, რომ მის შესავალნაწილში ქართველი მეფის მხრივ აღარაა აღნიშნული რუსეთის მფარველობის ნებაყოფლობითი ძიების შესახებ.

რაც შეეხება წყალობის ოქრობეჭდიან სიგლებს, ჩვენამდე სამმა ასეთმა დოკუმენტმა მოაღწია. პირველი ეკუთვნის მეფე თევდორე ივანესძეს და შედგენილია 1589 წლის აპრილში. მეორე სიგელი მიხეილ თევდორეს ძის მიერაა გაცემული 1641 წლის 31 მაისს, მესამე კი ალექსიმიხეილის ძის მიერ 1653 წლის 19 მაისს. ფორმით აღნიშნული დოკუმენტები თითქმის არ განსხვავდებიან რუსეთში გავრცელებულიჩვეულებრივი წყალობის სიგელებისგან, რომელთა მეშვეობით მოსკოვის მთავრები და მეფეები არეგულირებდნენ, ვთქვათ,საადგილმამულო ბოძების საკითხს. როგორც ვხედავთ, ეს საუკუნეთა განმავლობაში განმტკიცებული ფორმა წყალობის სიგელებისათითქმის უმტკივნეულოდ გადაინერგა საგარეო პოლიტიკურ ურთიერთობებში.