საქართველოსა და დასავლეთის “საერთო ფასეულობებზე” ჩვენი პოლიტიკოსები ისე ხშირად და იმდენს ლაპარაკობენ, რომ ეს უკვე ლოზუნგად იქცა. ამ ხშირი გამეორების ერთადერთი მოტივი ის არის, რომ ფორმულა უკრიტიკოდ უნდა იქნას მიღებული, შინაარსზე დაუფიქრებლად. არადა, ეს ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხია, რადგან სწორედ ფასეულობები განსაზღვრავს ჩვენს ადგილს სამყაროში, თავად სამყაროს აღქმას, დამოკიდებულებებს ყველასა და ცალკეულის მიმართ. მრწამსი ცხოვრებას და ხშირად სიკვდილსაც განსაზღვრავს. ყველას გვინახავს ქრონიკის კადრები, რომელშიც შიშველ ებრაელებს საკონცენტრაციო ბანაკის გაზის კამერაში მიერეკებიან. ვინც არ იცის, რას ნიშნავს ებრაელისათვის ერვა, ის ვერ მიხვდება, რომ მორწმუნე ებრაელისათვის სიშიშვლე სიკვდილზე უარესია.

ჩვენში ერთგვარი მოდა დამკვიდრდა; ერთის მხრივ, რუსეთთან “ერთმორწმუნეობის’’ თემა საქილიკოდ იქცა, მეორეს მხრივ - დასავლეთთან საერთო ქრისტიანულ ფესვებზე მიანიშნებენ ხოლმე. ესეც იმის გამოძახილია, რომ ფაქტებს სასურველი პოზიციის დასაბუთებისთვის გამოვხშირავთ ხოლმე. 

რაკი ჩვენს ფორუმში რამდენჯერმე მძაფრად გაისმა კითხვები (თუ საყვედური) ქართული მართლმადიდებლობის ზოგადად ქრისტიანობისგან ერთგვარად ცალკე მდგომობის შესახებ, ცუდი არ იქნებოდა, გაგვერკვია, მაინც რა განსხვავებაა ჩვენსა და სხვა ქრისტიანებს შორის. 

1054 წელს ეკლესიების გაყოფის მომენტიდან რომის ეკლესია არა მხოლოდ ცალკე სუბიექტად ჩამოყალიბდა, არამედ მის განვითარებაში აშკარად იჩინა თავი საერო ხელისუფლების მიტაცებისა და მისი განვრცობის ტენდენციამ. სხვადასხვა პერიოდში ევროპის სახელმწიფოები (იტალია, საფრანგეთი, გერმანია და ა.შ.) ფაქტობრივად ვატიკანის ნება-სურვილით და მისი ხელდასხმით იმართებოდა. ეკლესიების გაყოფას წმინდა საღვთისმეტყველო წინააღმდეგობების გარდა, რომის ეკლესიის ტერიტორიულმა პრეტენზიებმაც შეუწყო ხელი.

მართლმადიდებლობისა და ვატიკანის გადაულახავ წინააღმდეგობად რჩება სწორედ ის, რომ რომაული ეკლესიის მართვის სისტემა იმთავითვე “მიწიერ”, საერო ხასიათს ატარებს. საერო ძალაუფლება, რომელიც 1929 წლის ლატერანის ხელშეკრულებით (პაპს პიუს XI-სა და მუსოლინის შორის) დაუკანონდა რომის პაპს, ფაქტობრივად მხოლოდ იურიდიული გაფორმება იყო იმ პოლიტიკური სტატუსისა, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში ფლობდა პაპი დასავლეთ ევროპაში. დღევანდელი დასავლური დემოკრატიის ქვაკუთხედი - ეკლესიისა და სახელმწიფოს გაყოფის პრინციპი სწორედ ამ რეალობით იყო განპირობებული. ამ პრინციპის დანერგვისთვის მეტისმეტი მნიშვნელობის მინიჭება აღმოსავლური ქრისტიანობის აღმსარებელ ქვეყნებში რეალურ საფუძველს მოკლებულია, რადგან მართლმადიდებელი ეკლესია არასოდეს არ ფლობდა საერო ხელისუფლებას და პოლიტიკურ პროცესებში მისი პირდაპირი ჩარევის პრეცენდენტები არ არსებობს. (ცალკეული მაგალითები მართლმადიდებელი მღვდელმთავრების მიერ პოლიტიკური უფლებამოსილების განხორციელებისა არსებობდა, მაგრამ არა სახელმწიფოებრივი მასშტაბით).

მართლმადიდებლობის ისტორიაში ვერ ნახავთ ინკვიზიციას ოდნავ მაინც მიმსგავსებულ მოვლენას. მეტიც, როცა დავით ბატონიშვილი წინასწარ დაკავების 72-საათიანი ნორმის დაკანონებაზე წერდა (დღევანდელი “ლიბერალური’’ ხელისუფლება უკვე ამ საერთაშორისო ნორმასაც არად დაგიდევთ), ევროპაში ჯერ კიდევ თხებს ასამართლებდნენ. ბევრი ბოდიში იხადა იოანე-პავლე II-მ, მაგრამ ამას არც იერუსალიმში დედა-წულიანად ამოჟლეტილი მუსლიმები გაუცოცხლებია და არც ინკვიზიციის ათასობით მსხვერპლი. ვერც ჩვენთვის იქნება დიდი ნუგეში, თუ რამდენიმე საუკუნის შემდგომ რომელიმე კალვინისტი “მინისტრი” (ეს თანამედროვე ტერმინი XVII საუკუნის კალვინისტების დამკვიდრებულია და მათ ეკლესიაში მოძღვარს ერქვა) ბოდიშს მოიხდის მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ ლაშქრობის გამო.

კათოლიკური ეკლესია ბიბლიის კითხვას უკრძალავდა ერის კაცებს, ხოლო სამღვდელოებას მისი გამოყენების უფლებას მხოლოდ ლათინურ ენაზე აძლევდა. ლუთერის პოპულარობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ისიც იყო, რომ იგი ბიბლიის ლათინურიდან თარგმნასა და ღვთისმსახურების მშობლიურ ენაზე წარმართვას მოითხოვდა. ამავე მიზეზის გამო არ ყოფილა რეფორმაციის (პროტესტანტობის) აუცილებლობა საქართველოში, სადაც ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე წარიმართებოდა და საღვთისმეტყველო ლიტერატურაც (და არა მარტო ბიბლია) საუკუნეების განმავლობაში ითარგმნებოდა (რაც ქართულ ენაზე იქმნებოდა, იმაზე აღარაფერს ვამბობ!). 

სამართლიანობისთვის ისიც უნდა ვთქვათ, რომ რეფორმატორები კიდევ უფრო სასტიკი და შეუწყნარებელი აღმოჩნდნენ სხვა მიმდინარეობათა (პირველ რიგში ქრისტიანულის) მიმართ, ვიდრე ამ საქმეში გაწაფული კათოლიკური ეკლესია. კონტრრეფორმაციის მძლავრმა ტალღამ ბავარიას, ავსტრიას, ტიროლს, ჩეხიას, შვაბიას და სხვა კუთხეებს გადაუარა. მხოლოდ გერმანიაში ათეულობით პროტესტანტული ეკლესია დაიხურა, პასტორებს კლავდნენ, პროტესტანტების კათოლიკეებად ძალადობრივი “მოქცევა” ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა. დღეს კათოლიკური ეკლესიაც და პროტესტანტებიც შემწყნარებლობას აღიარებენ და სხვებისგანაც ამას მოითხოვენ. ეს დაახლოებით იმას ჰგავს, 10 წელი რომ არჩევნებს აყალბებ და მეთერთმეტე წელიწადს “ღვთიური სამართლიანობის” არჩევნებს მოითხოვ. თუმცა, რა - არ გაუდით?

სხვადასხვა რელიგიებს შორის (ქრისტიანობის მიმდინარეობათა შორის ეს განსაკუთრებით თვალსაჩინოა) სხვაობა სხვა მრავალთა შორის ცოდვის მიმართ დამოკიდებულებაშია. თუ დასავლური ცხოვრების წესს დავაკვირდებით, უკვე იმ ვითარების მოწმენი გავხდებით, როდესაც ცოდვაში ყოფნა სულ უფრო “კომფორტული” ხდება. კომფორტი კი, როგორც ცნობილია, არასოდეს არის საკმარისი, ან ზედმეტი. პროტესტანტებთან (და სხვა დენომინაციებთან) მრევლისთვის კონკურენციამ კათოლიკურ ეკლესიას ნაბიჯ-ნაბიჯ დაათმობინა პოზიციები. თუმცა, ეს არახალი პროცესია. ყველაფერი დაიწყო ინდულგენციების (ინდულგენცია - კათოლიკურ ეკლესიაში ცოდვათა სრული ან ნაწილობრივი შენდობა, რომელსაც მორწმუნეს ეკლესია აძლევს, აგრეთვე მოწმობა, რომელიც ასეთ დროს გაიცემა. ინდულგენციების გაყიდვა XII საუკუნიდან დაიწყო) გაყიდვით, ანუ ფულის საფასურად ცოდვის შენდობის ნოუ-ჰაუთი. კათოლიკურმა ეკლესიამ “გაამარტივა” მორწმუნეს მდგომარეობა და დასაშვებად მიიჩნია, რომ ცოდვათა შენდობის მისაღებად არ არის აუცილებელი ღრმა სინანული, არამედ ცოდვათა შიში ან ოდნავ შენანებაც საკმარისია. 

ინდულგენციების პრაქტიკა ერთბაშად არავის “გამოუგონია”. მას კარგად დასაბუთებული პრეამბულა აქვს; კათოლიკური მრწამსით, ადამიანის ცოდვებით განრისხებული ღმერთი მას სატანჯველს უვლენს, ამიტომ ღმერთის მრისხანება რომ წყალობით შეიცვალოს, აუცილებელია ცოდვის გამო ღმერთისთვის საზღაურის გაღება. ამ “საზღაურის” ინდულგენციად გარდაქმნა უკვე სქოლასტიკური და იურიდიული ტექნიკის საკითხი იყო. თითქოს ამაზე იყოს ნათქვამი - “იყიდე, გაყიდე, რა - ქარვასლაა?!” მართლმადიდებლისათვის ამგვარი საზღაური წარმოუდგენელია: ცოდვა ადამიანს ღმერთს განაშორებს, მაგრამ ღმერთი არც ერთ, ცოდვილ ადამიანსაც კი არ ტოვებს. იგი საზღაურს კი არა, ცხოვრების წესის შეცვლას ითხოვს. ეს არც ისე მარტივი საკითხია, როგორც ერთი შეხედვით გამოიყურება. მართლმადიდებლის მრწამსისათვის მიუღებელია ღვთის წყალობის ყიდვა, ღმერთის “მოქრთამვა”, გატრიალება და იმავე წესით ცხოვრების გაგრძელება. 

ინდულგენციებზე საუბარი მოძველებული რომ არ მოგეჩვენოთ, 1967 წელს პაპის პავლე VIII-ს მიერ გამოცემულ ინდულგენციების ახალ დოქტრინასაც შევეხოთ. 1962-65 წლებში ვატიკანის მეორე კრებაზე გაისმა ინდულგენციების პრაქტიკის სრული აკრძალვის მოთხოვნები, მაგრამ ამაოდ. ახალი კანონების თანახმად, კათოლიკეს დღეში მხოლოდ ერთი სრული ინდულგენციის მიღება შეუძლია (თავისთვის ან გარდაცვლილი ნათესავისთვის). სრული ინდულგენციის მისაღებად უკვე შესაბამისი შინაგანი განწყობაც აუცილებელი გახდა, მის გარეშე მხოლოდ ნაწილობრივი ინდულგენცია გაიცემა.

პაპის დამატებით განმარტებაში გათვალისწინებულია ზოგიერთი გამონაკლისი, როცა სრული ინდულგენციის გაცემა წინასწარი აღსარების გარეშეც დასაშვებია. არ განვიკითხავ კათოლიკეებს, ან რა უფლება მაქვს, უბრალოდ, როცა დასავლეთის “რაციონალურობაზე” კეთდება აქცენტი, მის ამგვარ, რწმენის დონეზე გამოვლენილ დამოკიდებულებებს რომ არ შევეხოთ, არაფერი გამოგვივა. ნელ-ნელა ამგვარმა “იურიდიზებულმა” მიდგომამ ზნეობრივი საკითხებისადმი ის პრაქტიკა დაამკვიდრა, როცა ცოდვის გამო სასჯელისგან გასათავისუფლებლად სულ უფრო მარტივი წესების დაკანონება ხდებოდა. ამგვარი გამარტივების ტენდენცია ღვთისმსახურების წესშიც გამოვლინდა. ამის გარეგნული სახე კარგად ჩანს იმ მაგალითზეც, რომელიც სტრასბურგის ერთ-ერთ ტაძარში პირველად ვნახე: სანთლების ნაცვლად იდგა ელექტრონათურები, რომლებიც მონეტის ჭრილში ჩაგდების შემდეგ ინთებოდა. “სანთლის” ნათების დრო მონეტის ღირებულებაზე იყო დამოკიდებული. ასე და ამგვარად, სანთლის დანთების მისტიკა საკითხის “რაციონალურმა” გადაწყვეტამ შეცვალა. თითქოს არაფერი, მაგრამ ასეთ ეკლესიაში ლოცვის მაგივრად სათაურების თქმაც შეიძლება, ალბათ; შინაარსი ხომ ღმერთმა ჩვენზე კარგად იცის! 

მიუხედავად იმისა, რომ ინდულგენციებით ვაჭრობას მკაცრად გმობდნენ, შემდეგი ნაბიჯი პროტესტანტებმა გადადგეს, როცა 7 საეკლესიო საიდუმლოდან მხოლოდ 2 - ნათლობა და ზიარება აღიარეს, ხოლო სხვა დანარჩენ ოთხთან ერთად (მირონცხება, მღვდლობა, ქორწინება, ზეთის კურთხევა), სინანულზეც თქვეს უარი. განა იმას ვამტკიცებ, რომ პროტესტანტი არაფერს ნანობს, უბრალოდ, სინანული, როგორც საეკლესიო საიდუმლო, უარყვეს. დღეს უკვე კათოლიკური ეკლესიაცა და პროტესტანტებიც სულ უფრო მიმტევებლურად უყურებენ ცოდვათა გამოვლინებას, მათ შორის ისეთებსაც, რომელიც პირდაპირ ეწინააღმდეგება რელიგიური ადამიანის მორალსა და ეთიკას. 

თითქოსდა, რა არის სადაო, არავინ გაძალებს ასე თუ ისე მოქცევას, მაგრამ პრობლემა სწორედ იმაშია, როცა არც ცოდვა გეთმობა და თან მორწმუნეც გინდა გერქვას. დასავლური ქრისტიანობა დიდი ხანია, “შემხვედრ ნაბიჯებს” დგამს ამგვარი მორწმუნეების მიმართ. ჩვენში ყოფით დონეზე ეს იმაშიც ვლინდება, როცა მარხვის შენახვაც გინდა და ნამცხვრების მირთმევაც; თითქოს მარხვა დიეტა იყოს! ახლახანს დასავლურმა ქრისტიანობამ მარხვის აღდგენა მოინდომა (რომელსაც კარგა ხანია მრევლი აღარ ინახავდა) და დასავლეთ ევროპაში ამას “მართლმადიდებლური რამადანი” (!) უწოდეს. როგორც ჩანს, უკანასკნელი 200 წლის ტენდენციების გადახედვის პროცესი დაიწყო. სახელწოდება თავად მიანიშნებს, რომ დასავლურმა ქრისტიანობამ გააცნობიერა, - ბევრი რამ იყო დავიწყებული, რაზეც უარის თქმა ღმერთისგან დაშორებას უწყობდა ხელს. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ეს ის დასავლეთ ევროპაა, რომელმაც ნიცშეს ლოზუნგი აიტაცა: “ღმერთი მოკვდა!” თუმცა, ნიცშეს სხვა გამონათქვამიცა აქვს, მეტად საყურადღებო: “ჩვენ ექსპერიმენტს ვატარებთ ჭეშმარიტებაზე... შესაძლოა, კაცობრიობა დაიღუპოს ამისგან. დაე, იყოს ასე!” 

რომელიმე რჯულის აღმსარებლობა, ცხადია, ცოდვების სადაზღვევო პოლისს არავის ანიჭებს (არც ათეისტობა). ადამიანი ცოდვილია, სხვაობა იმაშია, ცოდვას მოინანიებ თუ გაამართლებ. აქ საჯარო მონანიებას არ ვგულისხმობ, რომელიც საქართველოში IV ს. შემდეგ გაუქმდა. 

ევროპისა და საქართველოს ისტორიას რომ გადახედოთ, ერთ სერიოზულ სხვაობასაც შენიშნავთ: ევროპაში მეფეს (თავადს, ჰერცოგს, სხვა მმართველს) შეეძლო თავისი შეხედულების მიხედვით შეეცვალა ხალხისთვის რჯული. შუა საუკუნეების ევროპაში ეს პრინციპი საყოველთაოდ იყო გაბატონებული: “ვისიცაა ძალაუფლება, იმისია რჯული”. ეს პრინციპი არასოდეს ყოფილა ჩვენში მეოთხე საუკუნის შემდეგ, როცა ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მაჰმადიანი მეფეებიც ჰყოლია (სულხან-საბა ორბელიანის “წვერით თრევა” სწორედ იმან გამოიწვია, რომ ხალხის რჯულის შეცვლას დაპირდა ფრანგებს, თორემ პირადად მას კათოლიკობის გამო არავინ სდევნიდა). 

საქართველოში “გაპროტესტანტების” მაგალითიც იყო: მზე-ჭაბუკ ათაბაგს XVI საუკუნეში ლუთერანობა მიუღია და პროტესტანტ მისიონერებთან ერთად ამ მოძღვრების გავრცელება დაუწყია. მას შემდეგ, რაც მზე-ჭაბუკმა სამცხე-საათაბაგოს ჭანეთი და აჭარა შეუერთა, მოისურვა სამცხე-საათაბაგო საეკლესიო თვალსაზრისითაც დამოუკიდებელი გაეხადა. საბოლოოდ მან მარცხი განიცადა. მართალია, ითვლება, რომ მას ქართულმა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ გაუწია წინააღმდეგობა (რადგან ეროვნული ერთობის წინაპირობად მართლმადიდებლობა მიიჩნია), მაგრამ ფაქტია, რომ ამ შემთხვევაშიც, მზე-ჭაბუკის ლუთერანობა არავისთვის იყო პრობლემა, სანამ მან მთელი საათაბაგოს გაპროტესტანტება არ მოინდომა.

დასავლეთში ვერ ხვდებიან, რომ მართლმადიდებლობა ქართველებისთვის არ არის “კონფესია - ერთი, მრავალთა შორის”. იგი არსებობის და სოციალიზაციის წესია, რომლის იგივეობა ქართველობასთან უკვე იმდენი ხანია, გამჯდარია, რომ დღემდე მასზე დავაც კი მიუღებელია და სტიქიურ პროტესტს იწვევს. 

ილია ჭავჭავაძე 1888 წელს წერდა: “ქრისტიანობა, ქრისტეს მოძღვრების გარდა, ჩვენში ჰნიშნავდა მთელის საქართველოს მიწა-წყალს, ჰნიშნავდა ქართველობას. დღესაც მთელს ამიერკავკასიაში ქართველი და ქრისტიანი ერთსა და იმავე მნიშვნელობის სიტყვები არიან. გაქრისტიანების მაგიერ გეტყვიან, - გაქართველდაო. ჩვენმა სამღვდელოებამ კარგად იცოდა, რომ მამული და ეროვნობა, სჯულთან ერთად შეერთებული, რჯულთან შეხორცთვისებული, უძლეველი ხმალია და შეულეწელი ფარი მტრისა წინაშე... აი, რამ მოაგერებინა ამ პატარა ქვეყანას აუარებელი მტერი! მამული და ეროვნობა მიაშველა სამღვდელოებამ რჯულს, რჯული მამულსა და ეროვნობას და ეგრეთ მოძღვრებულმა ერმა ეს სამება წაიმძღვარა წინ, 1500 წელიწადი ომითა და სისხლისღვრითა გამოიარა და ქართველს ბინაც შეუნახა და ქართველობაცა.” 

ილია აქ ზუსტ ფორმულას პოულობს იმ საკითხში, რომელიც დღემდე რჩება თეოლოგების კამათში ერთ-ერთ საჯილდაო ქვად; რაკი ითვლება, რომ ქრისტიანობა ზეეროვნული რელიგიაა, ამდენად მისი ეროვნული თვითიდენტიფიკაციის სამსახურში ჩაყენება მეტად სარისკოა. მართლაც, თუ მართლმადიდებელ მღვდელთმსახურს დავეყრდნობით, “შეუძლებელია ერი იყოს ქრისტიანი, ქრისტიანები შეიძლება შეადგენდნენ ამ ერში შემავალი ადამიანების გარკვეულ ნაწილს. როდესაც ამბობენ: “ქრისტიანული სახელმწიფო”, ეს პირობითი და არცთუ ზუსტი ნათქვამია: სახელმწიფო ქრისტიანული ვერ იქნება, რადგანაც სახელმწიფოც და ერიც ადამიანებს აერთიანებენ არა რელიგიური ნიშნის მიხედვით. ერი, უპირველეს ყოვლისა, არის კულტურული ერთობა - გარკვეული ტრადიციების, ჩვეულებების, ცხოვრების ყაიდისა და ა.შ. - ანუ ერთობა ყოველივე იმისა, რაც მიწას განეკუთვნება. ქრისტიანობა არ შლის იმას, რაც მიწიერ ყოფას განეკუთვნება, მაგრამ ფასეულობის სხვა სკალას იძლევა. უმაღლესი ფასეულობა ჩვენთვის ღმერთია და ღმერთთან ურთიერთობა; მაგრამ ქრისტიანობა, ამასთანავე, სხვა ფასეულობას არ ანადგურებს, იგი სულიერ-ყოფს მას.” (არქიმანდრიტი რაფაელი).

ამიტომაა, რომ ილია აქცენტს აკეთებს იმაზე, რაც შეუნახა ქართველებს ქრისტიანობამ - ბინა და ქართველობა. უფრო სწორად, სამებამ - მამული, ენა, სარწმუნოება. მართალია, ზოგიერთს მიაჩნია, რომ ილიამ ეს ტრიადა მხოლოდ ერთხელ ახსენა და აღარ გაუმეორებია, მაგრამ, ჯერ ერთი, მოყვანილი ფრაგმენტი უკვე საწინააღმდეგოს ამტკიცებს და, მეორეც - გაუთავებლად ამის მტკიცება ილიას არ ესაჭიროებოდა, რადგან ეს ტრიადა საქართველოში სადაოდ და საკამათოდ დღემდე არავის გაუხდია.