არაბთა გაერთიანებული საამიროების დედაქალაქ აბუ-დაბიში, დღეს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი და სომხეთის პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი პირველ ორმხრივ შეხვედრას შუამავლების გარეშე და საერთაშორისო სამიტის გარეთ გამართავენ. ექსპერტების თქმით, აბუ-დაბიში შეხვედრა შესაძლოა ორი ქვეყნის მხრიდან შეთანხმების მიღწევის ახალი მცდელობა იყოს - და ეს რუსეთის შუამავლობის გარეშე მოხდეს.

BBC-მ გაარკვია, რაზე ისაუბრებენ ორი ლიდერი და რამდენად შორს წავიდა მათ შორის მშვიდობა.

„ზანგეზურის დერეფანი“ ანუ „მსოფლიოს გზაჯვარედინი“

აბუ დაბიში გამართულ შეხვედრაზე განხილული იქნება ორ ქვეყანას შორის კომუნიკაციების გახსნა, საზღვრის დემარკაცია და სხვა გადაუჭრელი საკითხები, განაცხადა ისტორიკოსმა ჯირაირ ლიპარიტიანმა. „ვფიქრობ, რომ ყველა საკითხი დღის წესრიგში იქნება, ეს იქნება თავისუფალი დისკუსია, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ერთ საკითხზე კონცენტრირება“, - განუცხადა ლიპარიტიანმა BBC-ს.

სომხეთი და აზერბაიჯანი მთიანი ყარაბაღის გამო ოცდაათ წელზე მეტია ებრძვიან ერთმანეთს, თუმცა ახლა ამაზე არც კი საუბრობენ. 2020-23 წლებში აზერბაიჯანმა აღადგინა კონტროლი ამ ტერიტორიაზე, ყარაბაღელი სომხები სომხეთში გაიქცნენ, ერევანმა კი უარი თქვა რეგიონზე თავის პრეტენზიებზე.

თუმცა, ორ ქვეყანას შორის სერიოზული უთანხმოებები კვლავ რჩება. ერთ-ერთი მათგანია გზის საკითხი, რომელიც აზერბაიჯანის ტერიტორიას მას ანკლავ ნახიჩევანთან დააკავშირებს. ეს თემა აბუ-დაბიში განხილვის მთავარი თემა იქნება, მიაჩნია სომეხ პოლიტოლოგ ტიგრან გრიგორიანს.

ბაქო მოითხოვს, რომ მას გადაეცეს „ზანგეზურის დერეფანი“. რუსეთი ამ პროცესში საკუთარ თავს შუამავლად მიიჩნევდა, თუმცა ახლა გარეთ აღმოჩნდა. მოსკოვს სურდა, რომ სომხეთის გავლით, ტრანზიტული გზა რუსეთის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის სასაზღვრო სამსახურს ეკონტროლებინა. ერევანი ამტკიცებდა, რომ ასეთი სცენარი ეწინააღმდეგებოდა სომხეთის სუვერენიტეტს და რომ მის ტერიტორიაზე გამავალი ტვირთი სომხებს შეემოწმებინა. ფაშინიანს ასევე არ სურდა, რომ FSB-ს პროექტში მონაწილეობა მიეღო.

ალტერნატივის სახით, იგი გვთავაზობს „მსოფლიოს გზაჯვარედინის“ პროექტს - აზერბაიჯანთან და თურქეთთან საზღვრების გახსნას, რაც შექმნის უმოკლეს მარშრუტს მარმარილოს ზღვასა და კასპიის ზღვას შორის და შავ ზღვასა და სპარსეთის ყურეს შორის.

ბაქოსა და კრემლს შორის ურთიერთობები ბოლო ერთი წლის განმავლობაში მნიშვნელოვნად გაუარესდა და ახლა მათაც არ სურთ რუსეთის მონაწილეობა კომუნიკაციების გახსნაში.

„როგორც ჩანს, აზერბაიჯანი რუსეთის ადგილს აღარ ხედავს აზერბაიჯანის ძირითადი ტერიტორიისა და ნახიჩევანის სომხეთის ტერიტორიის გავლით დამაკავშირებელი ხაზის უზრუნველყოფაში. ეს ორივე მხარეს კომუნიკაციების საკითხის განხილვაში წინსვლის შესაძლებლობას აძლევს“, - აცხადებს ზაურ შირიევი, ბერლინის კარნეგის რუსული და ევრაზიული კვლევების ცენტრის მკვლევარი.

მიდგომის ცვლილება აქტუალურს ხდის, სომხეთის მიერ შემოთავაზებულ კომპრომისებს, როგორიცაა ტვირთის შემოწმებისთვის საერთაშორისო დაცვის კომპანიის ჩართვა. მხარეები ამჟამად ვაშინგტონთან ამ ვარიანტის განხორციელებას ამერიკული კომპანიის მონაწილეობით განიხილავენ, წერს ექსპერტი ოლესია ვარტანიანი.

აშშ-ის როლი პროცესში ასევე აისახება იმ ფაქტში, რომ აშშ-ის სახელმწიფო მდივანმა მარკო რუბიომ სამშაბათს განაცხადა, რომ ორ მხარეს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულება მალე გაფორმდება. თურქეთი ასევე დაინტერესებულია ორ ქვეყანას შორის საზღვრების გახსნით. ივნისში ფაშინიანი პრეზიდენტ რეჯეფ თაიფ ერდოღანის მოწვევით ისტორიულ ვიზიტით ეწვია სტამბოლს. ამის შემდეგ პრესაში გავრცელდა ინფორმაცია, რომ სომხეთის გავლით გზის კომპრომისული ვარიანტი განიხილებოდა.

„ანკარას სურს სამშვიდობო შეთანხმება და გზების გახსნა იმ პერსპექტივით, რომ ეს შეთანხმება სამხრეთ კავკასიის გეოპოლიტიკაში ახალ ერას გახსნის“, - ამბობს შუჯატ აჰმედზადე, ბაქოში მოღვაწე დამოუკიდებელი ექსპერტი. თუმცა, ის ხაზს უსვამს, რომ ანკარა აზერბაიჯანის ინტერესების საწინააღმდეგოდ არ იმოქმედებს.

სომხეთის კონსტიტუცია და სხვა თემები

სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულების ტექსტი მარტში შეთანხმდა, თუმცა ხელმოწერილი არ არის. ალიევმა რამდენიმე წინაპირობა წამოაყენა: სომხეთის კონსტიტუციის შეცვლა, რომელიც მთიანი ყარაბაღის ხსენების კიდევ ერთ დოკუმენტზე მითითებას შეიცავს; ეუთოს მინსკის ჯგუფის დაშლა, რომლის მანდატიც ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარებაა; და ევროკავშირის დამკვირვებლების გაყვანა საზღვრის სომხური მხრიდან. ფაშინიანმა ნათლად განაცხადა, რომ მზად იყო ყველა ამ დათმობაზე წასულიყო და შესთავაზა სამშვიდობო ხელშეკრულებასთან ერთად ეუთოს მინსკის ჯგუფისა და ევროპელი დამკვირვებლების ერთდროულად მიტოვება.

თუმცა, სომხეთის კონსტიტუცია უფრო რთულია: მისი შეცვლა მოითხოვს რეფერენდუმს, რომელიც ნაკლებად სავარაუდოა, რომ 2026 წლის ზაფხულამდე ჩატარდეს და მისი შედეგის პროგნოზირება შეუძლებელია. თუ ბაქო კვლავაც დაჟინებით მოითხოვს ამ პირობას, სამშვიდობო შეთანხმების დადება შეიძლება გადაიდოს მინიმუმ ერთი წლით - ან განუსაზღვრელი ვადით.

ფაშინიანმა ასევე განაცხადა, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია დაადგინოს, რომ ის არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის პრეამბულას, რომელიც შეიცავს მითითებას ყარაბაღის ხსენებულ სხვა დოკუმენტზე, რითაც აღმოიფხვრება აზერბაიჯანის შეშფოთება ტერიტორიულ პრეტენზიებთან დაკავშირებით. უცნობია, დააკმაყოფილებს თუ არა ეს ვარიანტები ალიევს.

წყარო: https://www.bbc.com/russian/articles/c0j4vdp4gjzo