ქართული სახელები ძველად მნათობთა და ცხოველთა სამყაროსთან კავშირზე მიუთითებდა, რითაც საერთო კავკასიური ერთიანობა გამოიხატებოდა. ავადმყოფ ბავშვებს კი უხეშ ან მაჰმადიანურ სახელებს არქმევდნენ, რათა სიკვდილის ანგელოზს არ მოსწონებოდა. გვესაუბრება ენათმეცნიერების ინსტიტუტის მთავარი მეცნიერ–თანამშრომელი გურამ ბედოშვილი.

რატომ არჩევდნენ ქართველები გოგონებისთვის მნათობთა, ხოლო ვაჟებისთვის ცხოველთა ძირისგან მიღებულ სახელებს? სწამდათ, რომ მნათობთა და ცხოველთა ძლიერება ბავშვებში გადავიდოდა?

- ქრისტიანობამდელ ეპოქაში ქართველებს სახელთა შერქმევის ძირითად წყაროდ ჰქონდათ როგორც მნათობთა, ისე ცხოველთა სახელები: მთვარისა, ვარსკვლავისა, მზევინარი. შერჩეული ჰქონდათ საკუთარ სახელებად ფლორა და ფაუნა - შროშანა, სომხურად შუშანი, კესანე, ცისნამი. სპარსული გავლენა როცა შემოვიდა, გაჩნდა სახელი ვარდო. ცხოველთა სახელები ძირითადად მამაკაცისთვის იყო განკუთვნილი - ლომა ლომაური გვარიცაა, ვეფხია, გელა - გელაშვილი, იგივე მგელა. მთამ შემოინახა მგელიკა, მგელიკაური, ბარმა კი "მ" თანხმოვანი ჩამოაშორა და მივიღეთ "გელა". გელუკასგან გველუკა განვითარდა, აქედანაა გველუკაშვილების გვარი, რომელსაც ზოგიერთები მცდარად უკავშირებენ გველს. სინამდვილეში, ისეთი ტაბუირებული არსების მიმართ, როგორიცაა გველი, ქართული ენა ვერ დაუშვებდა, რომ მოფერებით -  ალერსობითი, კნინობითი სუფიქსი "უკა" დაერთო, ამიტომ გველუკა მგელუკასგანაა მიღებული და არა - გველისგან.

დღეს დაობენ, სადაურია გვარი "სააკაშვილი", "სააკიანი". ვინც ამტკიცებს, რომ სომხურია, უნდა იცოდეს, რომ ძირი "სააკი" არც სომხურია, არც ქართული, ის არაბულიდან შემოვიდა. თუ უფრო სიღრმისეულად გავყვებით, ეს ებრაულიდანაა მომდინარე - "ისააკ", არაბულმა ჩამოაცილა წინმავალი "ი" და მივიღეთ "საჰაკ". ტერმინი "საჰაკი" კი ჯერ კიდევ ატენის სიონის კედლებზეა დაფიქსირებული: ამირა საჰაკ შეიპყრა და მოკლა. საჰაკი არაბი იყო. ჩვენში მიღებული თამაზი, მურმანი არაბული სახელებია, იგივე მურვან–ყრუ.

კავკასიური სახელები ქართულთან ახლოსაა? ვაჟასეული სახელი "აღაზა" "სტუმარ–მასპინძელში" ავაზისგან მოდის?

- ეს ჩრდილოკავკასიური სახელია. თუ არ ვცდები, "აღაზ" მთვარეს უკავშირდება, რადგან "ზ" ძირიანი საზოგადო სახელები ჩრდილოკავკასიურში მთვარესთანაა დაკავშირებული. მოხეურად გადაქცეული სახელი მზაღო, ყაზბეგის ცნობილი პერსონაჟი, ადიღეური ენებიდანაა შემოსული და მთვარეს ნიშნავს, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგს, შესაძლოა, მზესთან ანალოგიურად მიაჩნდეს. მნათობთა, ციურ სხეულთა სახელწოდებები პირად სახელებში მათთვისაც ნიშანდობლივი იყო, მთელი კავკასია ოდითგან ერთი სახლი იყო, თავისი სამეტყველო, ყოფითი კულტურით, ფსიქოლოგიური აზროვნებით. სამეგრელოში არაერთი ადიღეური სახელი შემორჩა, თუნდაც გვარი ფაღავა, რაც ქუდს ნიშნავს. საერთოდ, დასავლეთ საქართველო ჩრდილო–დასავლეთ კავკასიური ენების გავლენას განიცდის, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველო -  ჩრდილო–აღმოსავლეთ კავკასიის, ჩეჩენ–ინგუშურ გავლენას.

ჩრდილოკავკასიელებსა და ქართველებს შორის რომელი საერთო სახელია შემორჩენილი?

- საქართველოში ცნობილი იყო სპარსული წარმოშობის სახელი "აზნაურ", იგი ჩრდილოკავკასიურმა ისესხა, თავის ენობრივ ყალიბში მოაქცია, გადააკეთა "ანზორად" და დაგვიბრუნა. ქისტური ტოპონიმიკის დიდი ნაწილი ჯვარს უკავშირდება. შუა საუკუნეებში ჩეჩნები, ინგუშები ქრისტიანული აღმსარებლობის იყვნენ, მათში მარიამობა, კვირიკობა შერჩენილია. ჯარიეხი იმავე ჯვარიეხს ნიშნავს, იგივე ჯვარის გამოქვაბული. ვაჟასეული ჯარეგა - ჯვარი ნიშნავს ჯვართან, ეკლესიასთან მდებარე სოფელს, რაც ხატისსოფლის ანალოგიურია. ქისტი ჯოყოლა როცა ეპატიჟება ზვიადაურს, ეუბნება, მობრძანდი, სახლი ჯარეგას მიდგასო, ე.ი. ჯვართან ახლოს. კავკასიური ურთიერთობები დაირღვა, რადგან ქართველს, აფხაზს, ოსს, ჩეჩენს დიდი მოწინააღმდეგე ძალა გამოუჩნდა რუსეთის იმპერიის სახით. თორემ გაიხსენეთ გრიგოლ ორბელიანის "სადღეგრძელო", სადაც თამარის დროშის ქვეშ ერთად არის დარაზმული მთელი ლაშქარი - აფხაზი, ოსი, მთიული, ისინი საქართველოს კუთხურ მოსახლეობასთან იყვნენ გათანაბრებულნი, ჩვენ, კავკასიელები, ერთი საძმო ვიყავით. ოსური, აფხაზური სახელები ჩვენში თაყვანისცემის საგანი იყო, კონსტანტინე გამსახურდიას ნაწარმოებში აფხაზებისადმი ქება–დიდებაა. იგივე "თარაში" - "აშ" მეგრული მაწარმოებელია, მაგრამ "თარ" აფხაზურია, "თარბა" გვარიც არის აფხაზეთში.

რუსები გამიზნულად არქმევდნენ ისეთ სახელებს, როგორიცაა "ვლადიკავკაზი", რომ დაეპყროთ კავკასია? რამდენად მართალია, რომ სახელის დარქმევა საკრალურია და რასაც დაარქმევ, ეს მის მომავალსაც განაპირობებს? ამას "სამხრეთ ოსეთის" ხელოვნური დასახელებაც ადასტურებს.

- სახელებს საკრალური დატვირთვა აქვს. გასაგები იყო, რუსი შემოსვლისთანავე რატომაც არქმევდა ვლადიკავკაზს, ვლადივოსტოკს დაიპყარი აღმოსავლეთი, კრასნოდარ წითლების საჩუქარი, გროზნი. სახელი მათ უადვილებდა ამა თუ იმ ხალხის დაპყრობას. რუსები კავკასიაში რომ შემოდიოდნენ, მათ უკვე ჰყავდათ რენეგატი, გენერალ ყაზბეგის სახით. ქართველები უფრო აფექტის ხალხი ვართ, რუსისთვის კი ყველაფერი გამიზნული, წინასწარ შემუშავებულია, ესაა დამპყრობლის კლასიკური ნიმუში. "ჩრდილო ოსეთი" განგებ შერჩეული სახელია, რათა შემდგომში, სტალინური გეგმის მიხედვით, გაჩენილიყო მეორე ადმინისტრაციული ერთეული, რომელსაც დაერქმეოდა სამხრეთ ოსეთი. ეს 20–იანი წლებიდან მოდის, შემდეგ ჩრდილო და სამხრეთ ოსეთი გაერთიანდებოდა და რუსეთის გამგებლობაში შევიდოდა.

ლეკთა ბელადი შამილი ბავშვობაში ავადმყოფობდა, მშობლებმა ეს სახელს დაუკავშირეს და თავდაპირველი სახელის - "ალის" ნაცვლად შამილი, ანუ არაბულად "ყოვლისმომცველი" უწოდეს.

- სახელწოდებებში მაგიური ზემოქმედების უნარი არ უნდა გამოვრიცხოთ. სახელების შეცვლა დასაშვები იყო. რამდენიმე შვილის სიკვდილის შემდეგ მშობლები ახალდაბადებულს უხეშ ან არაქრისტიანულ, მუსლიმანურ სახელებს არქმევდნენ. ეს იმით აიხსნებოდა, რომ სიკვდილის ანგელოზს არ მოსწონებოდა სახელი და არ წაეყვანა ჩვილი. ასეთი უხეში სახელი იყო ჯღუნა, ძაღლიკა, მიიჩნევდნენ, რომ მაჰმადიანურ სახელებს სიკვდილის ანგელოზი არ მოიწონებდა. ბავშვობაში ანანურში გამიგონია, რომ დღენაკლულ ბავშვს ბებიაქალები მზეზე გამოიყვანდნენ, სასწორის ცალ პინაზე დასვამდნენ, მეორე პინაზე კი მის წონასთან შედარებით ნაკლებ ნაკელს დაუწყობდნენ, რათა ბავშვს დაეძლია, გაძლიერებულიყო და საპირისპირო ენერგია გასჩენოდა. ამიტომაცაა ჩვენში მაჰმადიანური წარმოშობისა არაერთი სახელი, ამით პატარას სიცოცხლეს უნარჩუნებდნენ. მაგალითად, გვარი მამარდაშვილი მომდინარეობს "მაჰმადას შვილისგან", მაჰმადა ანუ მუჰამედი, მაჰმუდი, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მისი წინაპარი აუცილებლად მაჰმადიანი იყო. თუმცა, ბევრია შეუსაბამო სახელი. მეზობელი მყავდა, სახელად რიჩარდი, უნდა გენახათ ჩემი გაოცება, როცა ჩია ტანის, უსუსური კაცი პირველად დავინახე, არადა, რიჩარდ ლომგულად მყავდა წარმოდგენილი. განა სასაცილო არაა, როცა ქერა ქალს მაყვალა ჰქვია. ყოველ სახელს აქვს თავისი მარკირების უნარი. მშობელი შვილს ირმას რომ არქმევს, სურს, რომ მისი გოგონა ირემივით ლაღი, ლამაზი იყოს. ასევეა ნუკრი, ჩვენს სათაყვანებელ მომღერალ ნუკრი კაპანაძეს თავის დროზე ჯარში გაწვევის ბარათი მიუტანეს, რადგან ვაჟი ეგონათ, არადა, ნუკრი მშობლისმიერი სახელია, რომელსაც სურს, მისი შვილი ნუკრივით ლამაზი, მსხვილთვალება იყოს.

გამართლებულია, ქრისტიანებს წარმართული სახელები ერქვათ?

- ქართველებმა მთლიანად ვერ ვთქვით უარი წარმართულ ბუნებაზე, დღესაც მთაში ქრისტიანობა წარმართობასთანაა შერწყმული. ვფიქრობ, აუცილებელი არაა, რაკი ქრისტიანი ხარ, აუცილებლად ქრისტიანული სახელი გერქვას. ხევსურეთში კაცს შესაძლოა რამდენიმე სახელი ჰქონდეს - მშობლების შერჩეული, ნათლობის, გარდაცვლილი ახლობლის.

გარდაცვლილის სახელის დარქმევა დასაშვებია?

- შესაძლოა, მთლად გამართლებული არც იყოს. ადამიანი მოვიდა ამქვეყნად და რატომ უნდა აიძულო, ახლადმოვლენილ სიცოცხლეს მაინცდამაინც გარდაცვლილის სახელი ჰქონდეს? წარსულის ხსოვნა სხვაგვარად დარჩეს, ხომ შეიძლება გარდაცვლილის ბედისწერაც განმეორდეს ახლადმოვლენილში. ადამიანი მაინც რთული მექანიზმია, აკვიატებული აზრები აქვს, ამიტომ უმჯობესია, საკუთარი სახელი ჰქონდეს.

ადამიანები ქრისტეს სახელსაც არ ერიდებიან და ქრისტენას არქმევენ შვილებს.

- დიახ, არ ერიდებიან წმინდა სახელებს, დიდმოწამე გიორგის სახელს ქართველები ნებისმიერ ფორმაში ვაბრუნებთ. სასურველია, წმინდანების სახელი არ დამახინჯდეს. პირადად მე თამარი პიროვნებად არ მიმაჩნია, ეს უფრო სულიერი სიმაღლე, სიწმინდეა, ამიტომ თიკო–თაკოს ტრიალი არ შეიძლება. ჩვენში ბევრი სახელია სპარსულიდან შემოსული, მაგალითად, გიო, ჩვენი პატრიარქის გვარიც, შიოლაშვილი აქედანაა. ქართულმა "შიო" ვერ იგუა და მას "ლა"–ს მოფერებითი სუფიქსი დაუმატა, თვითონ "შიო" მოდის სპასული "შიოშისგან". სპარსულია, ასევე, გურამი, ვახტანგი, ბეჟანი, ოთარი, არჩილი, გოდერძი. ქართლში მე–6 საუკუნეში უკვე გვხვდებიან გოდერძიანები, რაც ძლიერ ხარს ნიშნავს. ქართულ ენას ასიმილაციის უზარმაზარი ენერგია აქვს, დღეს უკვე ვერავინ იტყვის, რომ ლუარსაბი სპარსული სახელია, რომ ტარიელი, ვახტანგი, ბარამი სპარსულია.

სომხები შოთა რუსთაველის პერსონაჟის აშოტ რუსთამიანცით ჩანაცვლებას ცდილობენ. სახელი შოთა სადაურია?

- საერთო კავკასიური წარმომავლობის ჩანს, ოღონდ ადრეულ საუკუნეებში ქართველებისა და სომხებისთვის საერთო იყო ანთროპონიმია. აშოტ დიდი კურაპალატი, რომელსაც "დიდი" უწოდა ქართველობამ, წმიდა ქართულ სახელად აღიქმებოდა, არ იყო დაყოფა, სომხური იყო თუ ქართული. ქართველებს გვყავდა აშოთან მუხრანბატონი. ასევეა შოთაც. ძველ სახელებზე ვამბობ, თორემ ახლა სომხებს "არტურიც" ჰყავთ, მათ მიდრეკილება აქვთ ევროპული, კათოლიკური სახელების მიმართ. ეს გასაგებიცაა, ისინი ინდოევროპელი ხალხია და მათთვის ინდოევროპულ კულტურასთან აზრობრივი და ცნობიერი კავშირი ძლიერია, ჩვენ კი კავკასიელები ვართ, თუმცა, ქართველებიც და სომხებიც ორივე უძველესი ერია.

ბაგრატიონები თავის წარმომავლობას ებრაული დავით წინასწარმეტყველის შტოს უკავშირებდნენ? ეს სიმბოლური ნათქვამია?

- ბაგრატიონები მიიწერდნენ იესიან–დავითიანობას, სინამდვილეში, ებრაელ დავით წინასწარმეტყველთან უშუალო კავშირი არ არსებობდა. ეს ტენდენცია იყო, რომელიც გრძნობით, გონით კავშირს ეფუძნებოდა იმ ერთან, სადაც ქრისტე იშვა. ასე რომ მივყვეთ, ბაგრატიონები ფარაონებთან, ჩინელებთან საკუთარ კავშირზეც საუბრობდნენ, მაგრამ რეალობაში ასე არ ყოფილა.

მანანა ნოზაძე