“რუსთაველის დამსახურება ისაა, რომ მან უკვდავი ფორმით გამოხატა დიადი ხალხის სული“ (ედმონ ჟალუ)
რუსთველოლოგიაში მკვლევართაგან ჩატარებული ყველა ცდა, “ვეფხისტყაოსანში” ეძიათ ისტორიული სინამდვილის ზუსტი ანალოგია, წარუმატებელი გამოდგა, ამიტომაც ასეთი ფორმით კვლევაზე დროა უარი ვთქვათ თუნდაც იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ რუსთაველი გვეუბნება იმას, რასაც ვერ ვკითხულობთ ისტორიულ წიგნებში; ეს წიგნები კი იმას, რასაც ვერ ვგებულობთ პოემაში. ხოლო იმისათვის, რათა “ვეფხისტყაოსანი” და ისტორიული მატიანენი ავსებდნენ ერთმანეთს, რა თქმა უნდა, არ იკმარებს, როგორც “ქართლის ცხოვრებიდან”, ასევე პოემიდან ამოკრეფა ცალკეული გამოთქმების (ეს უწინარესად ეხება “ვეფხისტყაოსანს”, რომლის ტექსტიც არ არის საბოლოოდ დადგენილი. ასეთ პირობებში პოემის ცალკეულ გამოთქმებში ამოკითხვა რუსთაველის მსოფლმხედველობითი კრედოსი, თუნდაც იმ მხრივ იქნება შეცდომა, რომ ეს გამოთქმა ზუსტად ამგვარი სახით შეიძლება არარუსთველური აღმოჩნდეს).
კონსტიტუციური უფლებებისათვის ბრძოლა რუსთაველის ეპოქის საქართველოში
რუსთაველის მსოფლმხედველობითი მრწამსის დასადგენად უნდა გაირკვეს საკითხი იმის შესახებ, თუ რა ზეგავლენა მოახდინა “ვეფხისტყაოსანზე” წინა ეპოქების პოლიტიკურმა მოძღვრებებმა და რუსთაველის ეპოქის შესაბამისად რა ცვლილებებით არის იგი წარმოდგენილი.
ამის აუცილებიობას ის გარემოებაც მიგვანიშნებს, რომ „ვეფხისტყაოსნის’’ საზოგადოებრივ პოლიტიკური იდეების კვლევა, მარტოოდენ იმავე პოემის ფარგლებში თუნდაც, იმ მხრივ იქნება არასაკმარისი, რომ ისეთ არასასურველ დასკვნამდე არ მივიდეთ, რომელსაც ერთხელ უკვე ჰქონდა ადგილი რუსთველოლოგიაში.
„ვეფხისტყაოსნის“ ცნობილი მკვლევარი აკად. ნ. მარი გარდაცვალებამდე ერთი წლით ადრე წერდა: „რუსთველი, „მესხი ვინმე“, არ არის მიღწევა წინა დროის ქართული ლიტერატურისა, რომელიც ევოლუციურად ვითარდებოდა. ის გამოჩნდა როგორც მეტეორი და არავითარი წინაპირობა მწერლობაში არ მოეპოვება, ამნაირადვე მას არა აქვს არავითარი საერთო საქართველოს საზოგადოებრივ აზრთან და საზოგადოებრივ მსოფლმხედველობასთან არც იდეოლოგიურად, არც ფორმალურად“.
თუ ნიკო მარის პირველთქმა, ლონდონის ბიბლიოთეკის კატალოგებში მიეკვლია „ვეფხისტყაოსნის“ სპარსული ორიგინალისათვის, რათა ამით ნაწარმოების ნამდვილი ადრესატი ეპოვა, ახალგაზრდა მეცნიერის გამოუცდელობით ახსნეს, ამ სიტყვებს ამბობს უკვე აღიარებული ადამიანი, რუსთველოლოგიაში ახალი ეტაპის დამწყები.
ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ ცხადჰყოფს, თუ რა რთული და მეტად თავისებური ასახსნელია შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტი. ამის გამოა, რომ რუსთველოლოგიურ ლიტერატურაში ამ ეპიკური პოემის შინაარსს ყველა თავისებურად იგებს და განმარტავს და ეს მაშინ, როდესაც მასალა იგივე რჩება, შეხედულება კი ამა თუ იმ საკითხის შესახებ რადიკალურად იცვლება, ისიც რამდენჯერმე, მოკლე ხანში.
პოემის ისტორიულ-ლიტერატურული პრობლემების დადგენისათვის, თუ თვალს გავადევნებთ რუსთველოლოგიაში უკვე დამტკიცებულ ან სადღეისოდ უარყოფილ დებულებებს, ერთი რამ უდავოა, რომ კვლავინდებურად დღის წესრიგში რჩება “ვეფხისტყაოსნის” ისტორიზმის პრობლემა. ამოცნობა ისტორიული შიფრისა – ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემა სხვა საკითხთა შორის, ვიდრე ჩვენ არა გვაქვს სწორი ინტერპრეტაცია “ვეფხისტყაოსნის” ისტორიული ელემენტებისა, ვიდრე არაა ამოცნობილი “ვეფხისტყაოსნის” ისტორიული ქარგა, მანამდე საძნელო ხდება სწორი გადაჭრა “ვეფხისტყაოსნის” შესახებ წამოჭრილი სხვა ძირითადი კითხვებისა.
ჩვენი მიზანიც სწორედ ეს არის, განვიხილოთ ეს ნიშანდობლივი მოვლენები და ცალკეული ფაქტები, რომელთაც გარკვეული გავლენა მოახდინეს თვით პოემის შექმნის იდეაზე. ამისთვის კი გავითვალისწინეთ, ერთის მხრივ, ის ისტორიული ცნობები, რაც შემონახულია როგორც ქართულ, ისე უცხოურ საისტორიო წყაროებში, უწინარესად “ქართლის ცხოვრებაში”, მეორე მხრივ ეპოქის სული საერთო პოლიტიკური ვითარებისა და რა თქმა უნდა, საკუთრივ პოემა შექმნილი გენიალური ავტორის მიერ, რომელსაც ერთადერთს მხატვრული სიტყვითYშეეძლო გადმოეცა მძვინვარე ეპოქის დუღილი.
“ვეფხისტყაოსნის” შექმნის მიზეზი ეპოქის სულისკვეთებაა. ცხადია, რომ რუსთაველი რუსთაველის დრომ დაბადა. მაგრამ, რა ფაქტები ვიცით საქართველოს ისტორიიდან, რომ ამ დასკვნამდე მივიდეთ?
როგორც უკვდავი პოემის შესწავლა-ანალიზი მიგვანიშნებს, “ვეფხისტყაოსანში” დახატულია ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფოს სურათი. რუსთაველს პოემაში მოყვანილი აქვს შვიდი სახელმწიფო – არაბეთი, ინდოეთი, ხატაეთი, გულანშარო, მულღაზანზარი, ხვარაზმი (სპარსეთი), ქაჯეთი. ყოველი მათგანი ფორმის მხრივ მონარქიულია. სამეფოს სათავეში დგას მეფე, სახელმწიფოებრივი წყობილების სხვა ფორმა “ვეფხისტყაოსანში” არ არის წარმოდგენილი.
ინდოეთის სახელმწიფო შვიდი სამეფოსაგან შედგება. ერთი მფლობელის ხელში ამ შვიდ სამეფოს თავი მოუყრია, როგორც ამას ტარიელის მამის სამეფოს მაგალითი გვიჩვენებს, შეწყნარება-შეწყალების გზით. სამეფოები მეფის ვასალებს აქვთ “საკარგყმოდ” ბოძებული. “საკარგყმოს” მფლობელი თავის სამფლობელოს “პატრონი” არის, “მართ ოდენ არა აქვს კეისრობა”, არა აქვს უზენაესი ხელისუფლება, რომელიც მეფეთა-მეფეს უჭირავს. სხვა სამეფოებშიც, ჩანს, ასეთივე წყობილებაა, როგორც ინდოეთში. ასეთი მდგომარეობა იყო XII საუკუნის საქართველოში.
რუსთაველის აზრით, მეფეს უდიდესი პატივისცემით და რიდით უნდა ეპყრობოდნენ. “ვეფხისტყაოსნის” მიხედვით, მეფეს ხელმწიფობა ღვთის ნებით აქვს მიღებული, მეფე “ღვთის სწორი” არის. “ვეფხისტყაოსანში” ვერ ნახავთ ვერც ერთ ადგილს, სადაც მეფე ქვეშევრდომთაგან განსაკუთრებული პატივისცემითა და მოკრძალებით არ იხსენიებოდეს. “ვინცა მოკვდეს მეფეთათვის, სულნი მათნი ზეცას რბიან”-ო, _ ამბობს ტარიელი და ამ იდეით იმდენად გამსჭვალულია პოემა, რომ თვით ცუდის მქნელი და დამარცხებული მეფეებიც კი, მაგალითად, ხატაეთის მეფე რამაზი, არსად დამცირებული და აბუჩად აგდებული არ არიან; მეფე უაღრესად კრიტიკულ მომენტშიც კი ინარჩუნებს მეფურ ღირსებას.
რუსთაველის მიერ დახატული სამეფოები ცენტრალიზებულია, მართალია “ვეფხისტყაოსნის” ავტორი მეფის ძლიერ ხელისუფლებას, ცენტრალიზებულ სახელმწიფოს უჭერს მხარს, მაგრამ მეფის ხელისუფლება არ არის ძლიერი და მსხვილი ფეოდალი, ვასალი ყოველთვის არ ემორჩილება მეფეს. ეს მაშინ, როცა პატრონყმური ურთიერთობის ერთ-ერთი ძირითადი მხარე სწორედ მორჩილებაა. სავსებით მართალია გ. სოსელია, როცა აკრიტიკებს ვ. გოლცევის აზრს – თითქოს “ვეფხისტყაოსანში” “სიტყვაშეუბრუნებელ მორჩილებასთან” გვქონდეს საქმე. რუსთაველი, როგორც მეფის ძლიერი ხელისუფლების, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ორგანიზაციის მომხრე, სწორედ ასეც უნდა მოქცეულიყო, უნდა მოეცა ყოვლისშემძლე მეფე-პატრონის სახე. მაგრამ “ვეფხისტყაოსანში” ასახული პატრონყმური მორჩილება სულ სხვანაირად გამოიყურება: როდესაც ტარიელი ფარსადანს აუჯანყდა და სასიძო მოკლა, - გაიქცა. წავიდა საკუთარ სამფლობელოში, თავის ციხე-ქალაქში. მოუწოდა თავისიანებს, შეყარა ჯარი და გამაგრდა. არა მარტო ტარიელია ფარსადანის მიმართ ურჩი, არამედ ავთანდილიც – როსტევანთან. ასეთ შემთხვევაში მეფენი უძლურნი არიან რამე იღონონ, გარდა იმისა, რომ გულისწყრომა გამოხატონ.
მეფე “ვეფხისტყაოსნის” მიხედვით, სხვადასხვა რანგისაა. როსტევან მეფე არის “მეფეთაზედა მფლობელი”, ავთანდილი ფარსადანს “მეფეთ მეფეს” უწოდებს, ფარსადანი “მეფეთა ზედა მფლობელია”. რუსთაველი მთელი თავისი არსებით გაერთიანებული და ძლიერი სახელმწიფოს მხარეზეა, ამასთანავე, მისი აზრით, სამეფოს მეთაური უნდა სარგებლობდეს სრული ნდობით და პატივისცემით. ფრიად საყურადღებოა ის გარემოება, რომ პოეტი სამეფოში წესრიგის წარმომადგენლად სწორედ მეფეს მიიჩნევს, რომლის გარეშე სამშობლოს დაცვა, მისი წინსვლა შეუძლებელია. რუსთაველი გმობს სეპარატიზმს. ურჩი ვასალის დამორჩილებას ის უდიდეს პატრიოტულ საქმედ თვლის.
“ვეფხისტყაოსანში” ასახულია ფეოდალური ურთიერთობის მაღალი სფერო, როგორია მის მიხედვით პატრონყმური ურთიერთობის შინაარსი? პოემის პერსონაჟთათვის მკვეთრად დამახასიათებელია სიუხვე. მკვლევართა ერთი ნაწილისათვის სიუხვე წარმოდგენილია, როგორც მფლანგველობა. “უხვი ახსნილსაც დააბამს”, თავისუფალი ადამიანი ეყმობა ძლიერს, იმიტომ რომ უკანასკნელში “სიუხვეს” ეძებს. ასე მოკლედ, ზუსტად და მხატვრულად ერთ სტროფში გადმოცემული აქვს რუსთაველს, უაღრესად მნიშვნელოვანი ისტორიული მოვლენა – პატრონყმური ურთიერთობის დამყარების ძირითადი სახე.
“ვეფხისტყაოსანი”, თავიდან ბოლომდე მეფის კრძალვა-რიდს, მეფის ერთგულება-მორჩილებას ქადაგებს. რუსთაველი ამბობს: “ხამს მეფეთა ერთგულება”-ო, მაგრამ, როგორც მკვლევარებმა შენიშნეს, აშკარაა, რომ მისთვის სულერთი არ არის, რომელ, უფრო სწორად, როგორ მეფეზეა ლაპარაკი, რუსთაველს აქვს თავისი პირადი დამოკიდებულება პრობლემისადმი, თუ როგორი უნდა იყოს მონარქი?
როსტევანის ბიოგრაფიის შესავალ აბზაცში ხელმწიფის თითქმის ყველა მნიშვნელოვანი თვისებაა ჩატეული. მერე კი, პოემის თანდათანობით კითხვისას, ვრწმუნდებით, რომ ფარულად სასტიკადაა გაკრიტიკებული ყველას გასაგონად ნაქები მეფე.
“ვეფხისტყაოსანი” შავთელისა და ჩახრუხაძის პოემებისაგან განსხვავდება არა მარტო გრანდიოზული მხატვრულობით, არამედ პროგრესული პოლიტიკური პრობლემითაც, პოზიციითაც. თუ შავთელისა და ჩახრუხაძისათვის მეფე (პირველ შემთხვევაში – დავით აღმაშენებელი და თამარი, ხოლო მეორე შემთხვევაში – თამარი) ღმერთისგან არის მოვლინებული, შეიძლება ითქვას, ამქვეყნიური ღმერთია; “ვეფხისტყაოსანში” მეფისადმი კრიტიკული დამოკიდებულება იგრძნობა, უფრო ზუსტად – რუსთაველი ანსხვავებს მეფეებს, ყველა მეფე მისთვის ერთნაირი არ არის, “დიდი ძეს” კარგ მეფესა და ცუდ მეფეს შორის.
რასაკვირველია, ეს იდეა, იმ დროისათვის მკრეხელური აზრი – ანუ ანტიფეოდალური, ანტიპატრონყმური გაბრძოლება, პოემის ზედაპირზე ხელშესახებად არ დევს, მაგრამ ნაწარმოების ანალიზი, გმირთა ხასიათების ახსნა (ამის საშუალებას პოემა იძლევა) ცხადსა ხდის პოეტის პოლიტიკურ მრწამსს, რომელიც ძალიან განსხვავდება ლირიკული პოემების ავტორთა ქვეშევრდომული აღტაცებისაგან.
რუსთაველის აზრით, მეფე, გარდა იმისა, რომ ყოველგვარი დადებითი თვისებებით უნდა იყოს შემკული, უპირველესად – სამართლიანობას უნდა ემსახურებოდეს. სწორედ ამ მხრივ, განსაკუთრებით დიდი და პრინციპული მნიშვნელობა აქვს საკითხს, თუ როგორ უდგებოდნენ არაბეთისა და ინდოეთის მეფეები თავიანთი ქალების გახელმწიფების და ამასთანავე მათთვის საქმროს შერჩევის საკითხს.
როგორც ვიცით პოემიდან, როსტევანმა თინათინი გამოაცხადა თავის სრულუფლებიან მემკვიდრედ, სუვერენულ მეფედ, რამდენადაც არაბეთში თვით ვაზირების პირით იყო აღიარებული “ლეკვი ლომისა სწორია”-ო. თავისთავად ცხადია, ასეთ ვითარებაში თინათინის საქმრო ავთანდილი ტახტის მემკვიდრედ, ანუ სუვერენული მეფე ვერ გახდებოდა. მართალია, ჯარის წინაშე როსტევანი ავთანდილს თავისი ტახტის მემკვიდრედაც კი აცხადებს, მაგრამ ეს მემკვიდრეობა, ცხადია, მხოლოდ სამხედრო საქმეს შეეხება.
ფარსადანი, როსტევანისაგან განსხვავებით, თავის ქალს სამეფოდ კი არა, სადედოფლოდ ამზადებდა და, ცხადია, არც შესაბამისი აღზრდა მიუცია. ამასთან დაკავშირებით არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ იმ ფაქტს, რომ თანამედროვე რუსთველოლოგიაში, ვფიქრობთ, არასწორადაა გაგებული ფარსადან მეფის როლი. ზოგიერთი მკვლევარი გაუბრალოებულად წარმოგვიდგენს იმ ტრაგედიის მიზეზებს, რომელიც ინდოეთის მეფის კარზე დატრიალდა. ისინი ყველა უბედურების მიზეზს დაეძებენ არა იმდროინდელი საზოგადოების შინაგან წინააღმდეგობაში, არამედ ფარსადან მეფის პირად თვისებებში.
ინდოეთის მეფის კარზე დატრიალებულმა ტრაგედიამ თვალნათლივ დაგვანახა, თუ რა ძლიერი იყო ამ ქვეყანაში ტრადიციული ფეოდალური წესრიგი, რასაც მტკიცე ნებისყოფის მქონე და „ღვთის სწორი“ მეფე ფარსადანი იცავდა. მეფე არც ბეცი იყო და არც კონსერვატორი. ის, რომ ფარსადანს არ ესმოდა პატრონყმული წესრიგის (იდეოლოგიის) დრომოჭმულობა, უგულვებელყოფდა ახალ ჰუმანისტურ შეხედულებებს და ერთგულად იცავდა არსებულ ფეოდალურ წესს, ეს მისი უბედურება იყო, მაგრამ არა დანაშაული. ამიტომაც, რუსთაველის აზრით, სახელმწიფოს მეთაური უნდა იყოს განათლებული, სამართლიანი, უხვი, ღარიბთა გამკითხავი და ა.შ. ქვეშევრდომების მიმართ სახელმწიფოებრივი ხელისუფლების მეთაური უნდა ატარებდეს მკაცრ, მაგრამ სამართლიან და ფრთხილ პოლიტიკას. აი, რას სთხოვდა რუსთაველი მონარქს, წინააღმდეგ შემთხვევაში სახელმწიფო ხელისუფლება ვერ უზრუნველყოფდა საზოგადოებაში კლასობრივი ზავის შენარჩუნებას. სახელმწიფოში არსებული წოდებანი, რომელთაც დაკისრებული ჰქონდათ განსაზღვრული საზოგადოებრივი ფუნქციები კეთილსინდისიერად ვეღარ აასრულებდნენ წოდებრივ მოვალეობებს.
ფარსადანს თავისი უარყოფითი თვისებებით ხშირად ადარებენ ხოლმე ისეთ გაიდეალებულ მეფეს, როგორიც როსტევანია, მაგრამ როგორც უკვე შენიშნეს - პოეტი დაუნდობელია არა მარტო ფარსადანის, არამედ როსტევანის მიმართაც, რომელიც საერთო სიმპათიით სარგებლობს მკვლევართა შრომებში. რუსთაველი ფარსადანს კი არ უპირისპირებს, როგორც ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობს, არამედ ფარსადანსა და როსტევანს აერთიანებს საერთო დესპოტიზმის ნიშნით. ასეთ შემთხვევაში საჭიროა დავინახოთ, რომ ისეთი პროგრესული შეხედულებების მქონე მეფეც კი, როგორიც როსტევანი იყო, თითქმის არავითარ ანგარიშს არ უწევდა ქალ-ვაჟის პირად გრძნობებს, კერძოდ, მათ სიყვარულს; მოხუცი როსტევანი ზუსტად ასევე გულგრილი იყო მეგობრობის მიმართაც; მას ვერც კი წარმოუდგენია, თუ მარტო მეგობრული გრძნობის კარნახით შეიძლებოდა შორეულ ქვეყანაში გამგზავრება და საკუთარი სიცოცხლის საფრთხეში ჩაგდება.
რუსთაველის ახალი აზრებისა და შეხედულებების არსის გასაგებად განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ავთანდილის ცნობილ „ანდერძს როსტევან მეფის წინაშე“. აქ, უპირველეს ყოვლისა, გაკვირვებას იწვევს ის გარემოება, რომ ყმაწვილი ავთანდილი განმარტებას აძლევს თავის გამზრდელს იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა გვესმოდეს მოციქულთა სწავლა სიყვარულზე „შენ არ სჯერხარ, უსწავლელნი კაცნი ვითმცა შევაჯერენ“, მართლაც, თუკი პროგრესული შეხედულებების მქონე მეფე როსტევანსაც კი საგანგებო ახსნა და გარკვეული დრო დასჭირდა იმისათვის, რომ ახალი აზრების სიკეთე გაეგო, ცხადია, გაცილებით ძნელი იქნებოდა ეს აზრები ადამიანთა ფართო მასების კუთვნილება გამხდარიყო.
რუსთაველის აზრით, მამაკაცისა და ქალის ცოლქმრობა, საერთოდ მამაკაცისა და ქალის ურთიერთობა მათ ნებას უნდა ემყარებოდეს. რა პირობებში და როგორც არ უნდა გავიაზროთ ტარიელისა და ნესტანის ქორწინების ამბავი, ეს იყო არა მხოლოდ ინდივიდუალური, არამედ საზოგადოებრივ და სახელმწიფოებრივ ტრაგედიაში გადაზრდილი საკითხი. „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი ამოქმედებს ნესტანსა და ტარიელს ისე, რომ ძალაუნებურად გვაფიქრებინებს იმ სისასტიკეზე და უსამართლობაზე, რომელთაც ადამიანებისათვის უბედურება მოაქვთ. ტარიელი და ნესტანი ინდოეთის სახელმწიფო კარზე შექმნილ რთულ სიტუაციაში, რაც ემუქრებოდა, ერთი მხრივ, ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულს, ხოლო მეორე მხრივ, ინდოეთის სახელმწიფოს ეროვნულ ინტერესებს, გადაწყვეტენ ხვარაზმ-შაჰის ძის „მიპარვით“ მოკვლას. მართლაც, უაღრესად მძიმე შთაბეჭდილებას ტოვებს უბრალო ადამიანის მიპარვით მოკვლა. ამ ეპიზოდზე მკვლევრებს არაერთგზის უსაუბრიათ. განსაკუთრებით ისეთი ცნების მნიშვნელობის დადგენის მიზნით, როგორიცაა - მართალი სამართალი, როდესაც ნესტანი ტარიელს სასიძოს მოსაკლავად ისტუმრებს, ამ მკვლელობის გასამართლებლად მას ეუბნება: „ქმნა მართლისა სამართლისა ხესა შეიქმს ხმელსა ნედლად“. ამ გენიალური აფორიზმით ნამდვილი, სწორი სიმართლით, სამართლიანობით, ხმელი ხეც ცოცხლდება. ამ შემთხვევაში ეს მოქმედება უდანაშაულო ადამიანის მიპარვით მოკვლაა. მაგრამ, ეს ისეთი ბოროტების წინააღმდეგ არის მიმართული, რომ გამართლებას საჭიროებს. ამ „ისტორიამ“, როგორც ცნობილია, მკვლევართაგან სხვადასხვაგვარი დასაბუთება ჰპოვა.
შეიძლება შევთანხმდეთ, რომ რადგან ტარიელსა და ნესტანს სამართლიანი გზით სიარულმა ააღებინა ხელში მახვილი, ამდენად პოემის გმირთა მოქმედება პოეტის საგანგებო ჩანაფიქრად უნდა მივიჩნიოთ. ამით „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი არა მარტო დაუპირისპირდა, არამედ აუმხედრდა თავისი დროის სახელმწიფოებრივ სამართალს.
ე.ი. „მართალი სამართალი“ რუსთაველისათვის (ჩვენ ხაზს ვუსვამთ, მხოლოდ რუსთაველისათვის, ვინაიდან სხვა შემთხვევებში გამოყენებული ეს გამოთქმა სხვა შინაარსს იძენს) იმ დანაშაულის გამართლებაა, რასაც საზოგადოების შინაგან წინააღმდეგობათა გამო ჩადიან უდანაშაულონი და არსებულ ფეოდალურ წესს, ფეოდალურ სამართალს, რომლის დრომოჭმულობაც ადამიანთა უბედურების მიზეზად ქცეულა, არ შეუძლია არა თუ მათი გადარჩენა, გამართლებაც კი.
„ვეფხისტყაოსნის“ ყველა ბინადარი როდია მზად წინ აღუდგეს დესპოტიზმს, პოემაში ამის მკაფიო მაგალითია ნესტანის აღმზრდელი მამიდა დავარი, რომელიც ძმის ბრძანებას ასრულებს მხოლოდ საკუთარ უმწეობაზე გამწარებული ადამიანის მოვალეობით.
პოეტი უდიდესი ჰუმანისტია. მისი აზრით, ადამიანის მოქმედება უნდა განისაზღვრებოდეს მეგობრობის, სიყვარულის, პატრიოტიზმის მაღალი იდეებით. რუსთაველმა წამოაყენა სიყვარულის განთავისუფლების იდეა, რასაც დიდი წინააღმდეგობანი ხვდებოდა ცხოვრებაში. ამიტომ უნდა დაინგრეს ყველაფერი, რაც მას წინ ეღობება. თუ მონარქის მოქმედება ეწინააღმდეგება ამ მაღალ იდეებს, მაშინ შეიძლება მონარქის სურვილის წინააღმდეგ გამოსვლა, მისი ნებართვის გარეშე მოქმედება, მეტიც, მის წინააღმდეგ აჯანყების მოწყობაც.
ამ შემთხვევაში რუსთაველის მიერ ფრიად საყურადღებო საკითხია დასმული. იგი ეხება ქვეშევრდომისა და მონარქის ურთიერთდამოკიდებულებას. შოთა, რომელიც მთელი თავისი არსებით იბრძვის ძლიერი მეფის ხელისუფლებისათვის, ამავე დროს, მეფის უსამართლო მოქმედების შემთხვევაში, შესაძლებლად მიიჩნევს მის წინააღმდეგ აჯანყების მოწყობას.
ამ იდეის მნიშვნელობაზე კ. გამსახურდია იტყვის: “მიუხედავად იმისა, რომ ბერძნული ანტიური სამყარო რესპუბლიკური იდეების სათავე იყო ჰომეროსის ცნობილი სენტენცია: “უნდა მეფობდეს ერთი“, მთელი ქვეყნის მონარქისტებს ხელზე აქვთ დახვეული. პოლიტიკურად დანტე თავის Dე მონარცჰია-ში უაღრესად რეაქციული მონარქიული აზროვნების აპოლოგეტია მისტიურად განწყობილი მოაზროვნე.
რუსთაველის დროსთან შეფარდებით სავსებით რადიკალური აზრია თუნდაც იმის დაშვება, რომ ტარიელი ჰინდოთა მეფის ტახტს წაეპოტინება.
ამ იდეამდის ევროპული დემოკრატიული აზროვნება მივიდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც უბრალო აზნაურთა წრიდან გამოსულმა კაპრალმა ბონოპარტემ საფრანგეთის “ყოვლად ქრისტიანი“ მეფეების გვირგვინი აყიროსავით გადაისროლა ტალახში და იმპერატორის ტახტზე ავიდა თავად.“
ჟან ჟაკ რუსოს აზრით, როდესაც მთავრობა უზურპატორი ხდება, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება ირღვევა, ქვეშევრდომი, მოქალაქე არ არის ვალდებული დაემორჩილოს უზურპატორს. ხალხისა და მთავრობის დამოკიდებულობის საკითხს ხშირად ეხებოდნენ სხვადასხვა დროის მოწინავე ადამიანები. აქ საყურადღებოა ის, რომ რუსთაველმა გამოამჟღავნა თავისი სიმპათია იმ პირებისადმი, რომლებიც, პოეტის აზრით, სამართლიანობის იდეისთვის ბრძოლის მიზნით, არ ცნობენ მეფის ავტორიტეტს, მის განკარგულებას. ასე რომ, როდესაც ვლაპარაკობთ „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიულ შიფრზე, შეგვიძლია დავასკვნათ: პიროვნების თავისუფლებისთვის, კონსტიტუციური უფლებებისათვის ბრძოლის თვალსაზრისი - აი, რა დაედო საფუძვლად გენიალურ პოემას. ასეთი შეფასება კი სავსებით შეესაბამება იმდროინდელი საქართველოს კულტურის, განსაკუთრებით პოლიტიკური აზროვნების არსებულ დონეს და ეპოქის იდეურ ძვრებს, რამაც საფუძველი მისცა ივ. ჯავახიშვილს საქართველოში რენესანსული მოძრაობის დასაწყისი დაენახა, ხოლო შ. ნუცუბიძეს - შეექმნა აღმოსავლური რენესანსის თეორია. მართალია, ყველა მკვლევარი არ იზიარებს მათ შეხედულებას სხვადასხვა მიზეზთა გამო, მაგრამ ფაქტი ფაქტად რჩება. ადამიანის, როგორც სუვერენული, თავისუფალი პიროვნების აღმოჩენა მხოლოდ იმ სოციალური წყობის დაშლის შედეგად შეიძლებოდა მომხდარიყო, რომელიც მანამდე ინდივიდის განვითარებას ყველა გზას უხშობდა. სწორედ ამის შეცნობამ ათქმევინა იაკობ ბურკჰარტს ეს სიტყვები: “რენესანსი ადამიანისა და სააქაოს აღმოჩენაა”.
მეტოქეობა ინტელექტუალურ სამყაროში
კონსტიტუციური უფლებებისათვის ბრძოლა და პოლიტიკური თავისუფლების მძაფრი სურვილი ცხადად მიგვანიშნებს სრულიად ახალს და სულ უფრო მეტად გამოკვეთილ სწრაფვას პიროვნების თვითგანთავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისაკენ. ეს სწრაფვა ქართულმა საზოგადოებამ ძლიერ ქარცეცხლში გამოატარა და ბოლოს გენიალურმა რუსთაველმა მხატვრული ხორცშესხმა მისცა. სწორედ მეთორმეტე საუკუნემ - უაღრესად დიდი მნიშვნელობის სოციალურ-პოლიტიკური დუღილის ხანამ დაბადა არათუ საქართველოსთვის, იმდროინდელი მსოფლიოსათვისაც ერთობ უჩვეულო ე.წ. კონსტიტუციონალისტების მოძრაობა, რომელსაც 1184-1186 წლებში მეჭურჭლეთუხუცესი ყუთლუ-არსლანი ედგა სათავეში. გავრცელებული შეხედულებით ქვეყანა, რომელმაც მსოფლიოს მისცა საპარლამენტო საქმიანობა, როგორც ცნობილია, ინგლისია მიჩნეული. რაც არ შეესაბამება სინამდვილეს. ესპანეთში, კერძოდ კასტილიის სამეფოში კორტესებმა, როგორც წარმომადგენლობითმა ორგანომ მოღვაწეობა ჯერ კიდევ 1188 წელს დაიწყო. ბევრად უფრო ადრე, ვიდრე ინგლისის პარლამენტმა და საფრანგეთის გენერალურმა შტატებმა. ამ მხრივ საქართველოში მომხდარი ფაქტი კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლა თითქმის სამი წლით წინ უსწრებდა კასტილიის სამეფოში კორტესების მოწვევას, ხოლო რამდენიმე ათეული წლით 1215 წელს ინგლისელი ბარონების შეთქმულებას მეფის ჯონ უმიწაწყლოს წინააღმდეგ და მიზნად ისახავდა საქართველოში პარლამენტის მსგავსი პოლიტიკური დაწესებულების დაარსებას. ამით იგი მაგნა ჩარტა-ს მსგავსი კი არა, უფრო მაღალი საფეხურისაც იყო. ასეთი შეხედულება კი, როგორც რადიკალური სიახლე იმ დროის მსოფლიო სახელმწიფოებრივ - პოლიტიკურ აზროვნებაში, საქართველოს წარმოაჩენდა დიდი კულტურულ-ისტორიული მისიის მეურვედ. ასეთი დაწინაურება ქვეყნისა იმაზე მიუთითებდა, რომ საქართველო პრეტენზიას აცხადებდა ბიზანტიის ადგილის დაკავებაზე. ბიზანტია, რომელიც იყო არსებითად ნამდვილი ფორპოსტი დასავლური დიდი ცივილიზაციისა, გაცილებით უფრო დიდი და ნათელი კერა კულტურისა, ვიდრე მისი თანადროული ევროპა. ამაში უმალვე დავრწმუნდებით, თუ ყურადღებით წავიკითხავთ “ალექსიადა”-ს. მისმა ავტორმა ბიზანტიის იმპერატორ ალექსი I კომნენოსის (1048-1118 წწ.) ქალიშვილმა ანამ აღწერა რა თავისი მამის მეფობა, ქედმაღლურად მოიხსენია უხეში და უვიცი ჯვაროსნები, რომლებიც ბიზანტიის დახვეწილი არისტოკრატიის თვალში ისეთ ველურ მანერებს ამჟღანებდნენ, როგორც სატახტო ქალაქებში შემთხვევით ჩამოხეტებულნი მთიელნი. ამას კი თავად ევროპელებიც აღიარებდნენ.
როგორც კარლოს დიდის ბიოგრაფი ეინგარდი მოგვითხრობს, იმპერატორს მხოლოდ სიცოცხლის ბოლო წლებში დაუწყია წერა-კითხვის შესწავლა, უძილობის ჟამს ჯიუტად და მონდომებით გამოჰყავდა თურმე ასოები, მაგრამ მაინც წერა-კითხვის უცოდინარი მომკვდარა. ხოლო გერმანიის იმპერატორის ჰენრიხ მეოთხის ისტორიკოსი უკვე მეთერთმეტე საუკუნეში სიამაყით წერს – იმპერატორი იმდენად წიგნიერი იყო, შეეძლო თვითონვე წაეკითხა და გაეგო მისდამი მოწერილი წერილებიო. კიდევ უფრო გასაოცარია ის ამბავი, რომ შუა საუკუნეების ეპოსის “პარსიფალის“ ავტორი, ვოლფრამ ფონ ეშენბახი უწიგნური ყოფილა, ჰარტმან ფონ აუეს პოემა “საბრალო ჰენრიხი“ ამ სიტყვებით იწყება: “ერთ დროს ცხოვრობდა რაინდი, იმდენად განათლებული, წიგნის კითხვაც კი შეეძლო.“
ასეთი მაგალითების მოყვანა მრავლად შეიძლება. ამიტომაც იყო, რომ ის დიდი ათინათი ბრწყინვალებისა, რომელიც გააჩნდა ამ შესანიშნავ ქვეყანას, ანათებდა მთელს წინა აზიას და მათ შორის საქართველოს. საუკუნეების განმავლობაში მეტოქეობა მსოფლიოს ამ უპირველეს სახელმწიფოსთან დიდი ასპარეზი იყო ერის საუკეთესო შვილთა პოლიტიკურ, კულტურული და სტრატეგიული უნარის გამოსაჩენად. ხოლო თამარის მეფობისას წარმატებული საგარეო პოლიტიკის შედეგად საქართველო შეეცადა და კიდევაც შესძლო ბიზანტიისთვის ჩამოერთმია ქრისტიანული იმპერიის დიდი მისია. ბაგრატიონთა სამეფო ხელისუფლება თავს მიიჩნევდა ალექსანდრე მაკედონელისა და ოქტავიანე ავგუსტუსის საქმეთა მემკვიდრედ, ამიტომაც საქართველოს სამეფო დროშაზე “გორგასლიანისა” და “დავითიანის” გვერდით გაჩნდა “ალექსანდრიანიცა” და “ავღუსტიანიც”. რა თქმა უნდა, არც ის იყო შემთხვევითი, რომ გელათის, ვარძიისა და ბეთანიის ფრესკებზე დავით აღმაშენებელსა და თამარ მეფეს გამოსახავდნენ წითელი წაღებით, რომელიც გახლდათ რეგალიები ბიზანტიის კეისრებისა.
სწორედ ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ ცნო რა ქართველობამ თავი დიდი კულტურულ-ისტორიული მისიის მეურვედ, ყველაზე დიდი და შესანიშნავი სიტყვა სთქვა ერის ცხოვრებისა და საქმიანობის მრავალ სფეროში, რასაც უნივერსალური მნიშვნელობა მიენიჭა. ერთ-ერთი ასეთი რადიკალური სიახლე კი იმ დროის მსოფლიო სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ აზროვნებაში სწორედ კონსტიტუციონალისტების მოძრაობა იყო.
ყუთლუს პრობლემაზე არსებობს სხვადასხვა თვალსაზრისი, დავა და აზრთა სხვაობა ამ საკითხზე კარგადაა ცნობილი. სამეფო კარის ოფიციალური ისტორიკოსის „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის“ ავტორის რეაქცია ოპოზიციის გამოსვლაზე სიტყვაძუნწია და გესლიანი. სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ მოუღწევია მეფის ხელისუფლების წინააღმდეგ აღმდგართა ხელიდან გამოსულ ნაშრომებს. არადა საჭიროა ამ მოძრაობის ნამდვილი საზრისის და მნიშვნელობის გააზრება. ყუთლუს გამოსვლასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად გვესახება თამარ მეფის პირველი ისტორიკოსის გაკვრით ნათქვამი ორიოდე სიტყვა, სამეფო კარის თავგამოდებულ მომხრე ავტორს ამ მოძრაობის იდეალები უცხოურად აქვს დასახული: ყუთლუ-არსლანმა თავისი პოლიტიკური გეგმა წამოაყენა „მომღებელმან წესსა რასამე სპარსთაგანისასა“-ო. მაშასადამე, ისტორიკოსის სიტყვით, ამ პოლიტიკური დასის გეგმა თითქოს სპარსული წესის მიმბაძველობას უნდა წარმოადგენდეს. რადგან ვიცით, რომ ამ დასს სურდა საქართველოს სახელმწიფო მართვა-გამგეობა ერთპირს - მეფეს კი არ ჰქონოდა ხელთ და ქვეყნის მართვა-გამგეობა მარტო მისი განსაკუთრებული უფლება კი არ ყოფილიყო, არამედ იმ დაწესებულების უფლებად ქცეულიყო, რომელიც „კარავში“ უნდა მოწყობილიყო, რაც „ხელმწიფობის დასასრულს“ წარმოადგენდა. უნებლიეთ იბადება კითხვა საქართველოს პოლიტიკური ცხოვრებისა და სახელმწიფოებრიობის ამ გასაოცარი და ფრიად საგულისხმო მოძრაობისა და პროგრამის სადაურობის შესახებ, სახელდობრ, ყუთლუ-არსლანისა და „კარვისელთა“ დასის პოლიტიკური პროგრამა და იდეალები მაშინდელი ქართული ცხოვრების სინამდვილის ნაყოფი იყო, თუ უცხო ხილს, ან უცხოელთაგან შემოტანილი აზროვნების ანარეკლს წარმოადგენდა? თუ სპარსეთის კულტურისა და ისტორიის ისეთ დიდ მცოდნეს დავუჯერებთ, როგორიც ივ. ჯავახიშვილია, სპარსეთში არავითარი ამის მსგავსი წესი არ ყოფილა. ნახმარი გამონათქვამების ასეთი გაურკვევლობა და სპარსეთში პოლიტიკური ცხოვრებისა და სახელმწიფოებრიობის ასპარეზზე ამის მსგავსი მოვლენის უქონლობა გვაფიქრებინებს, რომ ამ შემთხვევაში უფრო მეფის პოლიტიკის მომხრე დასის წევრისა და ისტორიკოსისაგან პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეთა გასაწბილებლად და სახელის გასატეხად ნახმარ ფანდთან უნდა გვქონდეს საქმე, ვიდრე ცხოვრების უტყუარ ანარეკლთან.
მაშასადამე, შეგვიძლია გავაკეთოთ დასკვნა, რომ ტერმინი „სპარსული ამბავი“ სხვა არაფერია, თუ არა ცნება იმ ყოფისა, რაზეც ლაპარაკი ხელისუფალთაგან ნებადაურთველი ყოფილა. იქნებ ყოველივე ამის შემდეგ კიდევ ერთხელ დავფიქრდეთ „ვეფხისტყაოსანში“ ავტორის მიერ მოხმობილ „ესე ამბავი სპარსულზე“ - მკვლევართათვის საკვლევ-საძიებოდ ქცეულზე - თუ რისთვის, ან ვისთვის იყო ნათქვამი.
ცხადზე ცხადია, რომ ისევე როგორც პოემა არავითარ სპარსულ ამბავს არ ეფუძნება, ყუთლუ-არსლანის დასის პოლიტიკური პროგრამაც არავითარ სპარსულ წესს არ შეიცავს. მათი სადაურობის გზა კი მხოლოდ ქართული სოციალური ბრძოლის განვითარებაში სუფევს. ივ. ჯავახიშვილის დაკვირვებით შემდგომში მომხდარი დიდი ძვრები ჯერ კიდევ XI ს. დამდეგამდე ქართული მონასტრების ცხოვრებასა და წესწყობილებაში მომხდარ ცვლილებებს და მიღწეული შედეგის მაგალითს უნდა გამოეწვია.
საეკლესიო-სამონასტრო ცხოვრებაში საკმაოდ იყვნენ ცნობილი ის პირები, რომლებიც დემოკრატიულ იდეებს ქადაგებდნენ. მათ შორის უშესანიშნავესად მაინც გიორგი მთაწმინდელია მიჩნეული. ქართული კულტურის მკვლევარის ი. მანწკავას მტკიცებით: იგი პირველი მოღვაწე იყო არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ საქრისტიანო მსოფლიოში, რომელიც საეკლესიო-სამონასტრო ცხოვრებაში ფეოდალიზმს შეებრძოლა. ასეთი იყო ის წამახალისებელი და მისაბაძი მაგალითი, რომელიც ყუთლუს დასისთვის, ისე როგორც რუსთაველისათვის, აღმაფრთოვანებელ იდეალად შეიძლებოდა ქცეულიყო. გენიალური ნაწარმოების შესაქმნელად შეიძლება ითქვას აღმოჩნდა ის ერთადერთი პირობაც, რომლის საჭიროებას გოეთე ასე განმარტავდა: “გაივსეთ თქვენი გონება და გული, რაგინდ ფართოც არ უნდა გქონდეთ, თქვენი საუკუნის იდეებით და გრძნობებით და ხელოვნების ნაწარმოებიც გაჩნდება”.
რუსთაველის პოლიტიკური შეხედულებით სახელმწიფოში სამართლიანობა გაიმარჯვებდა, თუ მეფე იქნებოდა განათლებული, გონიერი, ბრძენი და ემსახურებოდა სამართლიან საქმეს. ეს მოთხოვნა კი ძალიან უახლოვდება გვიანდელი განათლებული აბსოლუტიზმის იდეოლოგთა შეხედულებებს. ცხადია, რომ ამ ენით არ შეეძლო ესაუბრა ფეოდალური საზოგადოების დამცველს, ეს მხოლოდ „განათლებული“ ეპოქის შვილის ენა იყო. ამით რუსთაველმა, შეიძლება ითქვას, გაუსწრო აღმოსავლეთის დიდ პოეტებსაც.
მსოფლიო რენესანსის განხილვა, დასავლეთისა და აღმოსავლეთის შესატყვისი ფაქტების შესწავლით საფუძველს გვაძლევს გავიმეოროთ ქართველ მეცნიერთა და უწინარეს ყოვლისა, აკად. შ. ნუცუბიძის მიერ ხანგძლივი კვლევით მიღებული დასკვნა, რომ რენესანსი აღმოსავლეთში ადრე დაიწყო და შემდეგ დასავლეთში განვითარდა.
ფაქტია, რომ დიდ სავაჭრო გზაზე აქტიურად გამოსული საქართველო ადრევე ეზიარა მოწინავე ფილოსოფიურ აზროვნებას, აგრძელებდა საკუთარ ტრადიციებს და ბერძნებთან ერთად ჩაება იმ დიდ კულტურულ ნაკადში, რომელსაც ადრინდელი, ანუ ბიზანტიური რენესანსი ეწოდება. ბიზანტიის რენესანსი, როგორც უდავო ფაქტი, იყო ერთ-ერთი დიდი ნაკადი, საიდანაც დასავლეთ ევროპამ მიიღო განახლების სტიმული და შეამზადა სხვა მოვლენებთან ერთად ევროპული რენესანსი. თვით ბიზანტიის რენესანსი წარმოადგენდა, როგორც აღმოსავლეთის მოწინავე ხალხების დასავლეთის კულტურასთან თანამშრომლობით გაპირობებულ მოვლენას, რომელიც გარკვეული პირობების გამო, შეჩერდა და შემდგომი განვითარება და გაღრმავება ვეღარ მოიპოვა. ბიზანტიის რენესანსი გაგრძელდა საქართველოში, სადაც ეკონომიურმა და პოლიტიკურმა აღმავლობამ განაპირობა ისეთი კულტურული მოვლენა, რომელიც რენესანსის უტყუარი ნიშნების მქონეა და რასაც შეიძლება ეწოდოს ქართული რენესანსი. ამ რენესანსის დაგვირგვინებას კი წარმოადგენდა რუსთაველის ეპოქა და “ვეფხისტყაოსანი“.
საკითხის ასე დაყენება კიდევ უფრო საგულისხმოს ხდის მილერ-ბუდნიცკაიას შენიშვნას, რომ “რუსთაველში გამოსჭვივის ევროპული რენესანსის პირველი განთიადის პირველი სხივები, რომ რენესანსის დასაწყისი იტალიაში კი არა, საქართველოშია და ქართული რენესანსის მსოფლიო ისტორიული აზრი იმაშია, რომ საქართველოში დაიწყო განთიადი დასავლეთევროპული აღორძინებისა”.
მართალია, ამ შეხედულებას ყველა მკვლევარი არ იზიარებს სხვადასხვა მიზეზთა გამო, თუმცა არც დავიწყება შეიძლება და ეს ფაქტი კიდევ ერთი შეხსენებაა იმისა, რომ კაცობრიობა, როგორც სოციალური, ისე სულიერი თვალსაზრისით, მეტწილად მიხვეულ-მოხვეული გზებით ვითარდება. მსგავსად უზარმაზარი ხეებისა, რომლებიც ზოგჯერ ათასი კილომეტრით დაშორებულან იმ ადგილს, სადაც მათი თესლი მწიფდებოდა, ხოლო აღმოცენებით კი თესლის მომწიფებიდან ათასი წლის შემდეგაც აღმოცენებულან.
დემოკრატია-საზოგადოებრივი ცხოვრების ერთ-ერთი ფორმა თავისი ძირითადი ინსტიტუტით-პოლიტიკური შეკრებილობით ანუ ანსამბლეით, თითქმის მთლიანად დასავლეთის ცივილიზაციის მონოპოლიადაა მიჩნეული. მისი დაწესებულებანი ხომ ბოლო ასწლეულებში ჩამოყალიბდა. რა თქმა უნდა, ძნელი წარმოსადგენია, რომ ასეთი პოლიტიკური კონგრესები თურმე ათასობით წლის წინათაც იკრიბებოდა და თანაც ისეთ ქვეყანაში, რომელიც ჩვენი წარმოდგენა ვერაფრით უკავშირებს დემოკრატიის ცნებას.
რა უცნაურადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს პოლიტიკის ისტორიაში “პირველი პარლამენტი“ ევროპაში და ისიც ისლანდიაში კი არ შემდგარა, როგორც ამას გვამცნობს მსოფლიოში გავრცელებული TheHutchinson dictionary of World History ან მისი ყოველწლიური ენციკლოპედიები, არამედ აზიაში კერძოდ აზიის იმ ნაწილში, რომელსაც ახლა ახლო აღმოსავლეთს ვუწოდებთ – ყველანაირი ტირანებისა და დესპოტების უძველეს სამშობლოში, სადაც მსგავს პოლიტიკურ შეკრებათა არსებობაზე თითქოს ლაპარაკიც არ შეიძლებოდა. იგი მოუწვევიათ იმ ქვეყანაში, რომელსაც ძველად შუმერი ეწოდებოდა. ეს პარლამენტი ძვ. წ. III ათასწლეულში შემდგარა. ცხადია, რომ მასთან შედარებით “დემოკრატიული“ საბერძნეთისა და რესპუბლიკური რომის პოლიტიკური კრებები ბევრად უფრო გვიანდელი ამბავია.
ამიტომაცაა, რომ ჩვეულებრივი წარმოდგენა ძველ აღმოსავლეთზე, როგორც აბსოლუტურ დესპოტიაზე, შეიძლება გარკვეულად მისაღები იყოს მხოლოდ ეგვიპტის მიმართ, შედარებით ნაკლებად კი – ასურეთზე. სინამდვილეში, თუ გადავხედავთ ადამიანთა ცნობიერებაში დამკვიდრებულ კლიშეებს დავინახავთ სრულიად საწინააღმდეგოს, რომ ძველ აღმოსავლეთში სახელმწიფოს ორგანიზაციის მრავალნაირი ფორმა არსებობდა. მაგალითად, ხეთებთან მეფის ხელისუფლება შეზღუდული იყო დიდებულთა საბჭოთი, ტიროსს ოლიგარქია მართავდა და ასე შემდეგ. შემდგომში განვითარებულმა მოვლენებმა და ისტორიულმა კატაკლიზმებმა სავსებით შეცვალეს კულტურული წინა აზიის მდგომარეობა და აბსოლუტური დესპოტიზმი სახელმწიფო ორგანიზაციისათვის თითქმის ერთადერთ და ტრადიციულ ფორმად დამკვიდრდა. ამდენად, შეიძლება ვთქვათ, რომ XII-XIII საუკუნეების საქართველო, როგორც პოლიტიკური, ისე კულტურული თვალსაზრისით უფრო მჭიდროდ იყო დაკავშირებული დასავლეთთან, ვიდრე გეოგრაფიული სიახლოვის მიუხედავად, აღმოსავლეთთან. თუმცა საქართველოს სხვა დასავლური ქვეყნებისაგან განსხვავებით, შესაძლებლობა ჰქონდა ადრიდანვე დასესხებოდა მართვის უფრო დემოკრატიულ და ცივილიზებულ ფორმებს ჯერ ძველ აღმოსავლეთს, ხოლო შემდგომ ელინურ და ბიზანტიურ სამყაროს, რომელიც შემდგომ ეროვნულ ნიადაგზე განევითარებინა, როგორც საკუთარი პოლიტიკური კულტურის განვითარების შედეგი.
და კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც ეპოქის ერთიან სურათზე გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის - რუსთაველის ბრძოლა მეფის წინააღმდეგ უკეთესი მეფის სახელით, შეიძლება დავაკონკრეტოთ და გავიგოთ როგორც საქართველოს რომელიმე მეფის წინააღმდეგ მოწოდება: ამ შემთხვევაში ეს საკითხი ისტორიული ანალოგიების მოყვარულებმა არკვიონ. ერთი კი ცხადია, რუსთაველის ეპოქაში ბოროტი რეალური რომ არ ყოფილიყო, დესპოტიზმის სახით მასთან ბრძოლაც უაზრობა იქნებოდა. ხოლო რუსთაველის პოემის მთავარ ქვაკუთხედს სწორედ ეს ბრძოლა წარმოადგენს. ამასთანაა დაკავშირებული რუსთაველის უნიკალური მხატვრული ხერხი, როცა ის გვერდს უვლის დადებითი და უარყოფითი პერსონაჟების ტრადიციულ დაპირისპირებას და მაინც ისეთ დრამატიზმს და დინამიზმს აღწევს, როგორიც იშვიათია მსოფლიო პოეზიაში.
დაუჯერებელია, მაგრამ ფაქტია - რუსთაველს შეგნებულად არ დაუხატავს უარყოფითი ტიპი და შეიძლება მსოფლიო ლიტერატურაში ძნელად მოიძებნოს მსგავსი მასშტაბის ნაწარმოები, რომელშიაც ამდენი დადებითი ხასიათი იყოს და თითქმის არცერთი უარყოფითი სახე, იმიტომ, რომ რუსთაველი ადამიანთა დამოკიდებულებაში მძულვარებასა და სიმახინჯეს არ ეძებს, ხოლო „სიკეთისა და სილამაზის“ მოტრფიალეს, თუ არ უნდა ადამიანებში ცუდის დანახვა მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი კონცეფცია უფრო რთულია და მასშტაბური - საზოგადოებავ, ნუ იქნები უსამართლო და ადამიანებიც არ იქნებიან ბოროტნი! ბოროტება კი რუსთაველისათვის ის პოლიტიკური და მორალური დესპოტიზმია, რომელიც ქაჯეთის ციხემდე მიიყვანს ნესტანს და რომელსაც უპირისპირდება ნესტანის გამომხსნელ ადამიანთა თავისუფალი ნება-სიკეთე. აი, ეს არის ახალი, დიდი, ჭეშმარიტად რენესანსული იდეა.
რუსთაველი “ვეფხისტყაოსნით” ქმნის არა “ღვთაებრივ მონარქთა”, არამედ “მიწიერ ადამიანთა“ წიგნს, რაც სრულიად განსხვავებული მიდგომაა “ქართლის ცხოვრების”- როგორც მეფეთა ისტორიასთან შედარებით. ხოლო დამსახურება ისაა, რომ მან, ედმონ ჟალუს სიტყვებით თუ ვიტყვით, უკვდავი ფორმით გამოხატა დიადი ხალხის სული.
და ბოლოს, „ვეფხისტყაოსანში“ ასახული საქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობილების ერთი უაღრესად მნიშვნელოვანი მხარე თავისი იდეალიზებული გარემოთი, ცხადია, აქ ლაპარაკია პოემის ძირითად შინაარსზე და არა მის პროლოგსა და ეპილოგზე, რომლებიც, როგორც ვარაუდობენ, და სრულიად სამართლიანადაც, ცოტა მოგვიანებით უნდა იყოს დამატებული. რა დროს უნდა იყოს დაწერილი?
როგორც ცნობილია, „ვეფხისტყაოსნის“ შექმნის თარიღის საკითხის კვლევას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ჩვენ მხოლოდ აღვნიშნავთ: მეცნიერების უკანასკნელი მონაცემების საფუძველზე „ვეფხისტყაოსნის“ თარიღად მიჩნეულია 1189-1207 წლები. დადგენილია, რომ რუსთაველი იცნობდა ნიზამი განჯელის „ლეილ-მაჯნუნიანს“, რომელიც 1188 წელს არის დაწერილი. გარდა ამისა, არ შეიძლებოდა „ვეფხისტყაოსანი“ შექმნილიყო თამარისა და დავით სოსლანის შეუღლებამდე (1189 წ.) და დავით სოსლანის გარდაცვალების შემდეგ. ვფიქრობთ, შესაძლებელია ამ თარიღის დაზუსტებაც.
როგორც არაერთხელ აღნიშნულა, რუსთაველმა გაილაშქრა ქალ-ვაჟის ძალდატანებით შეუღლების წინააღმდეგ და დაგმო იძულებითი ქორწინება, რომელიც როგორც სინამდვილის ერთგვარი ანარეკლი, მკვლევართა ვარაუდით, თამართან უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული. ისიც ცნობილია, რომ 1185 წელსვე, დიდებულთა მიერ მეფე-ქალის დაქორწინებას „თვინიერ ნებისა მისისა“, უკვე წინ უძღოდა ყუთლუ-არსლანის ცნობილი გამოსვლა. შედეგად კი მივიღეთ მეფესა და მსხვილ ფეოდალებს შორის დადებული ქვეყნის მართვის ერთგვარი ხელშეკრულება „ერთნებაობით და თანაზიარობით“. ჰპოვა თუ არა ამ უკანასკნელმა თავისი ასახვა „ვეფხისტყაოსანში“? ცხადია, რომ ჰპოვა. ამის პასუხია პოემაში წამოყენებული ის იდეები, რომლებსაც რუსთაველის პოლიტიკური მოძღვრება ჰქვია. დავეთანხმოთ ამ მსჯელობას ნიშნავს, ვაღიაროთ რომ თავად პოემა, ხელისუფლებისათვის მიმდინარე ბრძოლების პირობებში იწერებოდა.
თუ გავითვალისწინებთ პოემის ისტორიულ რეალიებს, აგრეთვე რუსთაველის როგორც პოლიტიკური მოღვაწის ინტერესებს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ პოემა იწერებოდა იმ დროს, როცა თამარის მემკვიდრეობის საკითხს, სამეფო ტახტის შეუვალობას დაცვა სჭირდებოდა. ე.ი. 1177-1179 წლებს შუა. (დემნა ბატონიშვილის აჯანყების ჩახშობისა და გიორგის სიცოცხლეში თამარის მეფედ ხელდასმას შორის). პოემაში გიორგი III-ის მოუხსენებლობა და თამარის ქების უადგილობა კიდევ უფრო საყურადღებოს ხდის იმ მოსაზრებას, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ ხანგრძლივი დროის მანძილზე იქმნებოდა.
თუ გიორგი მეფისათვის საინტერესო ნაწილი პოემისა მის სიცოცხლეში გავრცელდა ე.ი. 1177-1178 წლებს შუა, ხოლო პროლოგსა და ეპილოგში ხოტბაა მეფე მზე-თამარის და მისი „ლომის“ დავით სოსლანის, რაც მხოლოდ მათი ქორწინების მერეა შესაძლებელი, ე.ი. 1190 წლიდან. 1191 წლისათვის უკვე ექსორიაქმნილი რუსთაველი ახალგაზრდა არ უნდა ყოფილიყო. ჯვრის მონასტრის ფრესკის მიხედვით იგი ღრმად მოხუცია.
თანამედროვე თვალსაზრისით, რუსთაველი უნდა დაბადებულიყო XII ს-ის სამოციანი წლების ბოლოს, თუ სამოცდაათიანის დასაწყისში. ამ ვარაუდს დაემყარა რუსთაველის დაბადების 800 წლისთავი, რაც დიდი ზეიმით აღინიშნა ჩვენში და ჩვენი ქვეყნის გარეთაც 1966 წელს.
თუ ყოველივე ამას ვერწმუნებით, მაშინ გამოდის, რომ რუსთაველი მოწმე უნდა ყოფილიყო დემნა ბატონიშვილის აჯანყებისა გიორგი III-ის წინააღმდეგ, მისი დამარცხებისა, თვალების დათხრისა და დასაჭურისებისა, ორბელიანთა შემუსვრისა, ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლისა და მიქაელ კათალიკოსის მძლავრობისა, გიორგი რუსის გამეფებისა და მის მიერ მოწყობილი ორი დიდი აჯანყებისა თამარ მეფის წინააღმდეგ. ამას გარდა, ლაშა გიორგი შოთას პოემის შექმნის დროს რომ დაბადებულიყო, ეს ფაქტი როგორმე თავს იჩენდა „ვეფხისტყაოსნის“ ძირითად შინაარსში თუ არა, პროლოგში მაინც.
აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ პოემა პროლოგით და ეპილოგით შექმნილი უნდა იყოს 1177-1191 წლებში.
და ბოლოს, „ვეფხისტყაოსანში“ ასახული უაღრესად მნიშვნელოვანი სურათები თავადვე გვეუბნებიან სათქმელს, რომ რუსთაველის ჰუმანისტური იდეები რაიმე შემთხვევითი და განსაკუთრებული გარემოების შედეგს კი არ წარმოადგენდა, არამედ ეს იყო იმდროინდელი საქართველოს მთელი საზოგადოებრივი ცხოვრების განვითარების კანონზომიერი ნაყოფი.
