შეთავსებადია თუ არა დემოკრატიასთან მართლმადიდებლობა?
რუსთაველის ეპოქამდე ბევრად ადრე, საეკლესიო-სამონასტრო ცხოვრებაში საკმაოდ იყვნენ ცნობილი ის პირები, რომლებიც დემოკრატიულ იდეებს ქადაგებდნენ. მათ შორის უშესანიშნავესად მაინც გიორგი მთაწმინდელია მიჩნეული. ქართული კულტურის მკვლევარის ისიდორე მანწკავას მტკიცებით: იგი პირველი მოღვაწე იყო არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ საქრისტიანო მსოფლიოში, რომელიც საეკლესიო-სამონასტრო ცხოვრებაში ფეოდალიზმს შეებრძოლა. ასეთი იყო ის წამახალისებელი და მისაბაძი მაგალითი, რომელიც შემდგომში ყუთლუს დასისთვის, ისე როგორც რუსთაველისათვის, აღმაფრთოვანებელ იდეალად შეიძლებოდა ქცეულიყო.
ამას გარდა, XI საუკუნისათვის გიორგი მთაწმინდელისა და მის ირგვლივ შემოკრებილ ქართველ ათონელთა განუწყვეტელი ჭიდილი ერთმორწმუნე ბიზანტიასთან, დიდ ეროვნულ პრობლემას ეჯაჭვებოდა, სადაც ავტოკეფალიის საკითხი ვიწრო ეკლესიურ-აღმსარებლობით ჩარჩოებს სცილდებოდა და ეროვნული დამოუკიდებლობისა და თვითმყოფადი კულტურის დასტურად მოიაზრებოდა.
ცნობილია, რომ ქართველი ფილოსოფოსები ხშირად თვითმხილველი და მონაწილენი ხდებოდნენ XI საუკუნის 80-იანი წლების ბიზანტიაში არსებული მღელვარებისა, რომელიც დაიწყო მიქაელ პსელოსმა მანგანის აკადემიაში მოღვაწეობით და რომლის საქმიანობაც შემდგომ წარმატებით განაგრძო იოანე იტალოსმა. როდესაც იმპერატორ ალექსი კომნენოსის მიერ მოწვეულმა საეკლესიო სასამართლომ 1083 წელს „ანათემამიჩნეული“ იდეების ქადაგებისთვის იტალოსს მონასტერში იძულებით იზოლაცია მიუსაჯა, დაიწყეს მისი მიმდევრების სასტიკი დევნა. და აქ ხდება სრულიად გაუთვალისწინებელი რამ - იოანე პეტრიწს, ანალოგიური იდეების მატარებელს, მფარველად გამოეცხადა ბიზანტიის იმპერიის დიდი მოხელე, ქართველი გრიგოლ ბაკურიანი ძე, რომელმაც 1083 წელსვე დღევანდელი ბულგარეთის ტერიტორიაზე, პლოვდივთან ახლოს, ბოჩკოვოში დაარსა პეტრიწონის სემინარია. სწორედ აქ შეიკედლა მან იოანე პეტრიწი და თანაც მის ნიჭსა და შემოქმედებით გენიას სრული თავისუფლება მისცა.
პეტრიწის შემოქმედება ეფუძნებოდა არეოპაგიტიკასა და ნეოპლატონიზმს, რაც ქრისტიანული დოგმატიზმის წინააღმდეგ იყო მიმართული.
მეტად სიპტომატური იყო ის, რომ 529 წელს, იმპერატორ იუსტინიანეს ბრძანებით, დახურეს ათენის ფილოსოფიური სკოლა, აკრძალეს ანტიკური ფილოსოფიის სწავლება. დოგმატიზმი ქრისტიანული ბერძნული ოფიციოზის იდეოლოგიად იქცა, რისი უარყოფის ცდაც გახლდათ როგორც იტალოსის, ისე პეტრიწის მსოფლმხედველობა.
თუ გავითვალისწინებთ ამგვარ საზოგადოებრივსა და პოლიტიკურ ფონს, ნათელი გახდება, რომ ეს კიდევ უფრო აძლიერებდა გრიგოლ ბაკურიანის ძის რისკს, თუმცაღა, სრულიად ბუნებრივია, ამ იდეების ქადაგება უმტკივნეულოდ ვერ ჩაივლიდა და ისევ სასწაული ხდება. ამჯერად იოანე პეტრიწს მფარველად მოევლინა დავით აღმაშენებელი, რომელმაც გელათი შესთავაზა ნიჭიერ სწავლულს სამოღვაწეოდ.
პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია: ის იდეები, რომლებიც ბიზანტიაში იდევნებოდა, ხოლო ევროპისათვის ჯერ კიდევ ვნებათა ღელვის მიღმა რჩებოდა, ქართული სახელმწიფოს საჭეთმპყრობელმა არათუ შეიწყნარა, ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემის ძირითად მიმართულებად აქცია. უფრო მეტიც, მან უმაღლესი განათლების კიდევ ერთი კერა შექმნა, რომელსაც სათავეში ასევე გამორჩეული პიროვნება არსენ იყალთოელი ჩაუყენა, მატიანე არსენ ვაჩეს ძის სახელით რომ იცნობს.
როცა პეტრიწი სწავლობდა მანგანის აკადემიაში, დაახლოებით ამავე პერიოდში, აქვე განათლებას იღებდა არსენ იყალთოელიც. არსენმა აითვისა ყველა მოწინავე იდეა, რომლითაც საზრდოობდა იმდროინდელი ბიზანტია, შეისწავლა ანტიკური, წარმართული და საღვთისმეტყველო ფილოსოფია, და სრულიად ბუნებრივია, ამ ფონზე თავად აირჩია მსოფლმხედველობრივი ორიენტირი, რომელიც პრაქტიკულად განსხვავებული აღმოჩნდა იოანე პეტრიწის მსოფლმხედველობისგან.
არსენ იყალთოელი მოღვაწეობდა შავ მთაზე, საქართველოში დაბრუნების შემდგომ კი გელათში, შიომღვიმეში და ბოლოს იყალთოში, სადაც მეფე დავითთან ერთად შექმნილ აკადემიას ჩაუდგა სათავეში.
საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ არსენ იყალთოელი დავით აღმაშენებელთან დაახლოებული პირია. მის ავტორიტეტსა და განსწავლულობას მიანიშნებს ის ფაქტიც, რომ დავითის მეფობის უკანასკნელ - 1123 წელს მოწვეულ საეკლესიო კრებაზე იგი მნიშვნელოვანი ფიგურა გახლდათ.
და აქ ისახება მეტად საინტერესო ტრიადა ქართული ფილოსოფიური აზროვნებისა - იოანე პეტრიწი, დავით აღმაშენებელი და არსენ იყალთოელი. პირველი გახლდათ არეოპაგიტიკისა და ნეოპლატონიზმის მქადაგებელი, მეორე - ქრისტიანული ქვეყნის საჭეთმპყრობელი, ხოლო მესამე - დოგმატური ქრისტიანული მსოფლმხედველობის დამცველი.
სწორედ ამ ტრიადას ეფუძნება შემდგომი პერიოდის ქართული კულტურულ - მსოფლმხედველობრივი პროცესის აღმავლობა, რომლის გვირგვინადაც დიდი რუსთაველი და მისი ეპოქა მოიაზრება.
ის, რომ ჩვენში მეფის ხელისუფლება ჯერ კიდევ მე-12 საუკუნეში არ ჩამოყალიბდა შეუზღუდავი მონარქიის, აბსოლუტიზმის სახით, ეს, უწინარესად, ქართული ეკლესიის და მისი იმჟამინდელი საჭეთმპყრობლის პატრიარქ მიქაელის დამსახურებაცაა. სახელმწიფოებრივ უფლება-მოვალეობაში მისი ავტორიტეტის წარმოსაჩენად ისიც იკმარებდა, რომ მან ყუთლუსა და სხვა კონსტიტუციონალისტებთან ერთად, შეძლო სახელმწიფო დარბაზის „თანადგომითა და ერთნებაობით“ თვალსაჩინოდ შეეზღუდათ „ღვთიური წარმოშობის“ მეფის უფლებები, რის შედეგადაც შესაძლებელი გახდა 500 წლით ადრე, სანამ ეს პრეცედენტი შეიქმნებოდა ინგლისში, საქართველოში დამკვიდრებულიყო კონსტიტუციური მონარქია.
და ეს ხდება მაშინ, როდესაც იმავე შუა საუკუნეების ევროპაში სარწმუნოებრივ საკითხებში დადგენილი წესებიდან სულ მცირედი გადახვევისთვისაც კი საინკვიზაციო ტრიბუნალი კოცონზე წვავდა ათეულ ათასობით ადამიანებს. სიბნელის, უმეცრებისა და ფანატიზმის მაგალითად შეიძლება გამოდგეს ის, რაც საფრანგეთის ერთ-ერთ ქალაქში მოხდა: მოსახლეობის დასასჯელად მოყვანილმა მეომრებმა, მათთან მისულ პაპის ელჩს ჰკითხეს, როგორ გავარჩიოთ ერეტიკოსები კათოლიკებისაგანო, მან უპასუხა: „ყველანი გაჟლიტეთ განურჩევლად, ღმერთი თავისიანებს ზეცაში იცნობსო“
ინკვიზიციის უმაღლესი მიზანი გაცხადებული იყო იეზუიტთა ორდენის წესდებაში: „თუ ეკლესიამ დაადგინა, რომ ნივთი, რომელიც თეთრად გვეჩვენება, შავია, მაშინვე შავად უნდა ვაღიაროთ“.
ამ საბაბით ასწლეულების განმავლობაში, ევროპის სხვადასხვა ქვეყნებში უსწორდებოდნენ როგორც სწავლულებსა და მწერლებს, ასევე რიგით ადამიანებს. და ეს ე.წ. „რწმენის აქტი“ აუტოდაფე, მთელი ამ ხნის განმავლობაში ტარდებოდა საჯაროდ, თითქმის საზეიმო ვითარებაში.
მაგრამ, ჯობია ეს ფაქტები უკომენტაროდ დავტოვოთ, რადგან ისტორიას ისეთი ევროპაც ახსოვს, ცხოველებს, მწერებს, უსულო საგნებსაც რომ ასამართლებდა.
სამწუხაროა, რომ იმ ვითარებაში, როდესაც ქართული კულტურა ბევრად წინ უსწრებდა თანადროულ დასავლურს, ქართულ რენესანსს ის უწყვეტი განვითარება და უშუალო შედეგი არ მოჰყოლია ეროვნული კულტურის ისტორიაში, რაც ანალოგიურ პირობებში ევროპულს. რუსთაველის ეპოქას გასაოცარი დაცემა მოჰყვა. თურქებთან, მონღოლებთან, სპარსელებთან ასწლოვან ომებში დაიშრიტა ქართული ენერგია, საქართველო დაკნინდა.
არანაკლებ საბედისწერო აღმოჩნდა ჩვენთვის XV საუკუნე. 1453 წელს კონსტანტინოპოლისა და მასთან ერთად ქრისტიანული ბიზანტიის დაცემა და კაცობრიობის უდიდესი ნიშანსვეტი - დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები, აღმოსავლეთის კულტურული სამყაროსათვის ერთსა და იმავე დროს უდიდესი უბედურების დასაწყისადაც იქცა. არც ერთ მათგანს პირდაპირი კავშირი არ ჰქონია საქართველოს ისტორიასთან, თუმცა არაფერს არ მოუხდენია ისეთი გავლენა ჩვენს ბედზე, როგორიც ამ ორმა უკანასკნელმა გარემოებამ მოახდინა.
დედამიწის მეორე ნახევარსფეროს აღმოჩენამ, ინდოეთისკენ მიმავალმა ახალი გზის გაჭრამ ევროპას სულ სხვა მიზნები და ამოცანები დაუსახა. ამაოდ ირჯებოდნენ ქართველი მეფენი არაერთი მისიის გაგზავნით ევროპის ქვეყნებში დახმარების სათხოვნელად: ევროპელებთან ერთად განეახლებინათ მივიწყებული ჯვაროსნული ომები, რათა ეხსნათ ქრისტიანული აღმოსავლეთი მაჰმადიანთა მძლავრობისაგან. მაგრამ ამაოდ.
ევროპის სახელმწიფოებს აღმოსავლეთის საქრისტიანოს განსაცდელი დიდად არ ადარდებდა, მათ თვითონ ჰქონდათ ურთიერთშორის დაუსრულებელი ომები გაჩაღებული, ხოლო ზოგიერთმათგანს კი ოსმალებისგან თავი დასაცავი. ევროპელებმა, კერძოდ ავსტრიელებმა 1683 წელს ვენის კედლებთან ძლივს შეძლეს თურქული ექსპანსიის შეჩერება.
ევროპის ქვეყნებს საქართველოსთვის აღარ ეცალათ. ჩვენი ქვეყანა კვლავ მოექცა მაჰმადიანთა ზღვაში, როგორც პატარა კუნძული და ყოფნა-არყოფნის წინაშე დავდექით. აზიამ კიდევ ერთხელ, ამჯერად უკვე ხანგრძლივი დროით გამოსტაცა ევროპას საქართველო.
თუ გავითვალისწინებთ საქართველოში შექმნილ პოლიტიკურ რეალობას, ადვილი მისახვედრია, თუ რა განწირულად ევედრებოდნენ ქართველი მეფეები ევროპას დახმარებას.
ერთია პოლიტიკური მოსაზრება, რომ მუსლიმანური სახელმწიფოების გარემოცვაში მოქცეულნი, ევროპაში ვეძებდით ეროვნული უსაფრთხოების გარანტს და მეორეა, ქართველთა დასავლეთისკენ სწრაფვა, განპირობებული მათდამი უფრო მეტი სულიერი სიახლოვით, ვიდრე აღმოსავლურ სამყაროსადმი გვქონდა.
ქართველი ელჩები არა მარტო რომის პაპის, არამედ სხვა ევროპელი მონარქების წინაშეც არაერთგზის წარმდგარან, მაგრამ საერთო ევროპული კოალიციის შექმნა მაინც ვერა და ვერ მოხერხდა. საქართველო მარტო აღმოჩნდა ოსმალთა და სეფიანთა ირანის წინაშე.
სწორედ ამიტომ, ქართულ სამეფოთა წარმომადგენლები ევროპული სახელმწიფოებისგან არა მხოლოდ სიტყვიერ დაპირებას, რეალურ მოკავშირეობას ითხოვდნენ, რაც მიუღწეველი და განუხორციელებელი დარჩა.
ამ ურთიერთობაში ჯერ კიდევ გიორგი V-ს დროიდან გაისმა ქართველთა მხრიდან ერთგვარი საყვედურის ტონიც: „საფრანგეთის ღვთაებრივი ხელმწიფენი ხშირად აღძრავენ აღმოსავლეთის მეფეებს... და სტოვებენ მათ ამ მტანჯველ ომში მარტოდ" –ვკითხულობთ გიორგი ბრწყინვალეს მიერ საფრანგეთის მეფე ფილიპე VI ვალუასადმი, გაგზავნილ წერილში.
შეგვეძლო აქედან დაგვეწყო საუბარი ევროპის მიერ „მიტოვებულ“ საქართველოს თემაზეც. მითუმეტეს, თუ მას მიღწეული შედეგით ვაფასებთ. ქართველ დიპლომატთა ყველა მცდელობა და მათ შორის ევროპისაგან დახმარების იმედად ჩასული სულხან-საბა ორბელიანის ელჩობაც, როგორც ცნობილია, უშედეგოდ დასრულდა.
თუ რეალურად შევაფასებთ იმდროიდელ პოლიტიკურ ვითარებას, ამ ფონზე ქართველ მეფეთა წინადადებები და მოწოდებანი ევროპული სახელმწიფოებისადმი, რბილად რომ ვთქვათ, უფრო გულუბრყვილობის და ნაკლებად პრაგმატულობის ელფერს ტოვებს. ძნელი დასაჯერებელია, რომ ქართული სახელმწიფოების პირველ პირებს, რომელთაც ირან-ოსმალეთთან ურთიერთობაში დღენიადაგ ბეწვის ხიდზე უწევდათ გავლა, იმჟამინდელ საერთაშორისო ვითარებაზე ჰქონოდათ ასეთი მიამეტური წარმოდგენა. აქ, ვფიქრობ, უფრო ფსიქოლოგიურ ფაქტორთან უნდა გვქონდეს საქმე და, ბუნებრივია, ახლებურ ასპექტში ითხოვს წარმოჩენას. ცხადია, რომ ეს ურთიერთობა და ამ ურთიერთობის მნიშვნელობის გაიდიალება, როგორც საშუალება არსებული სინამდვილისაგან მოწყვეტისა, დამპყრობელთა კლანჭებში მოქცეულ ქართველ ერს ჰაერივით სჭირდებოდა სულის მხნეობისთვის. ანალოგიურ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ XII-XIII საუკუნეებში ჯვაროსანი რაინდებიც, როდესაც მათი მდგომარეობა აღმოსავლეთში მკვეთრად გაუარესდა, ევროპაში შეიქმნა ქრისტიანთა მხსნელის იოანე პრესვიტერის ლეგენდარული სახე, რომლის პროტოტიპი, ზოგიერი მკვლევარის აზრით, დავით აღმაშენებელი უნდა ყოფილიყო.
ვწერ ამ სტრიქონებს და მახსენდება გენიალური ანატოლ ფრანსის სიტყვები: „მიყვარს სიმართლე. მგონია, რომ კაცობრიობას ის სჭირდება; მაგრამ კიდევ უფრო მეტად საჭიროებს სიცრუეს, რომელიც მას ეპირფერება, ამშვიდებს და უსასრულოდ აიმედებს. სიცრუის გარეშე ის დაიღუპებოდა უიმედობით“.
ასეთ სიტუაციაში არაერთხელ ისტორიული კითხვის დასმაც და პასუხების ძიებაც იმის შესახებ: დასავლეთმა როგორ „მიგვატოვა“ და გვითხრა „ცივი უარი“, კიდევ ერთ რამეს ადასტურებს, თუ რაოდენ ჩაუხედავები ვართ ამ თემაზე მოსაუბრენი ევროპის ისტორიაში.
რით უნდა დაგვხმარებოდნენ ასწლიან ომში ჩაბმულნი ინგლისელები და ფრანგები, ან ერთმანეთთან მეომარი ინგლისელები და ესპანელები, ფრანგები და ავსტრიელები, პოლონელები და შვედები? იქნებ, ევროპული სოლიდარობით, რაც იმაში გამოიხატა, რომ ოსმალეთთან მებრძოლ ავსტრიას, ომის ყველაზე რთულ მომენტში (როდესაც ოსმალები ვენას მოადგნენ) ერთმორწმუნე საფრანგეთმა ლუქსემბურგის მიწები, ელზასი და სტრასბურგი მოსტაცა?
ნუ დაგვავიწყდება, რომ მე-20 საუკუნის 50-იან წლებამდე, ევროპა ომების ქარცეცხლში იყო გახვეული. საუკუნეების განმავლობაში დინასტიურმა, პოლიტიკურმა, რელიგიურმა, ეკონომიკურმა წინააღმდეგობებმა ეს კონტინენტი ურთიერთდაპირისპირებულ ბლოკებად და კოალიციებად დაქსაქსა.
არავითარი ერთიანი ევროპა, რომელსაც საქართველო ოსმალ-ირანელთა კლანჭებიდან რომ უნდა დაეხსნა ბუნებაში არ არსებობდა. ქართველ მეფეთა მაშინდელი მოლოდინები ილუზორული იყო.
ამდენად, იმ ისტორიულ კონტექსტში საქართველოს დახმარება მხოლოდ ერთ შემთხვევაში შეიძლებოდა, თუ ევროპა ერთიანი სახით იარსებებდა.
თუმცა მაშინაც არსებობდა გლობალური (მაშინდელი თვალსაწიერით) პოლიტიკური კონფიგურაციის შექმნის პროექტი, რომელიც დიდ ფილოსოფოსს, მათემატიკოს, ლაიბნიცს ეკუთვნოდა.
მაგრამ, ევროპის პოლიტიკური ერთიანობის იდეა ბევრად უფრო ადრეც გაჩნდა - სადღაც ჯერ კიდევ VIII-IX სს. მიჯნაზე. მისი სამშობლო გახდა ფრანკთა სახელმწიფო, რომელიც მეფე კარლოს დიდის (768-814 წწ.) მეფობის დროს იმ მშფოთვარე პერიოდში ყველაზე უფრო სიცოცხლისუნარიან და ძლიერ გამაერთიანებლად მოჩანდა. მაგრამ ეს იყო მაინც არამყარი ერთობა, რომელსაც არ შეეძლო ევროპის კონტინენტზე ახლადწარმოქმნილ სახელმწიფოთა შორის საზღვრების ცვლისთვის დაუსრულებელი ომები შეეჩერებინა.
და მაინც კარლოს დიდისა და შემდგომ ოტონ I-ს იმპერიებმა თავისი გამაერთიანებელი როლი შეასრულა, რომელმაც თავი იჩინა ევროპის შიგნით საერთაშორისო ურთიერთობებშიც და იმ იდეის განმტკიცებაშიც, რომ ეს ახალგაზრდა, ჯერაც „ბარბაროსული“, ურთიერთდაპირისპირებული სახელმწიფოები იყვნენ თავისი დიდი წინამორბედის - რომის ცივილიზაციის გამგრძელებელნი.
ლაიბნიცის პროექტიც ევროპის პოლიტიკურ ერთიანობას ისახავდა მიზნად. იგი გულისხმობდა ევროპის სახელმწიფოებს შორის ომების შეწყვეტას, ხანგრძლივ (თუ სამარადისო არა) ზავს და სამხედრო თვალსაზრისით უძლიერესი ევროპული სახელმწიფოს (იმ მომენტისათვის არა მხოლოდ სახმელეთო, არამედ საზღვაო თვალსაზრისითაც) – საფრანგეთის ძალების კონცენტრირებას სუეცის რაიონში. ამას უნდა მოჰყოლოდა სუეცის არხის გაყვანა და დასავლეთის აღმოსავლეთით შემდგომი ექსპანსია.
ცხადია, ლუი XIV-ს ლაიბნიცის პროექტი რომ მიეღო, ამ შემთხვევაში საქართველოს ბედი შეიძლებოდა სხვაგვარად წარმართულიყო. მაგრამ, ჭირვეულ, დაბერებულ და აბსოლუტური ძალაუფლების მქონე მონარქს, რომელსაც სხვისი აზრების გაზიარება ნაკლებად შეეძლო, არ ესმოდა მისი მნიშვნელობა და ამიტომაც, ევროპის ერთობის მიღწევამდე კიდევ სამასი წელი გახდა მოსაცდელი.
აი ასეთ ვითარებაში, უსაშველოდ გაწელილ დროში, მაჰმადიანური აღმოსავლეთის დამპყრობლებმა საქართველო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ განადგურებამდე მიიყვანეს. ჩვენ მოვწყდით საკუთარ წარსულს და ჩვენივე ისტორია უცნობი დარჩა არა თუ მსოფლიოსათვის, არამედ თვით ქართული სინამდვილისთვისაც. ეს იყო ხვედრი მცირერიცხოვანი ერისა, რომლის ქვეყანამ დაკარგა საკუთარი პოლიტიკური ცხოვრება და მასთან ერთად თავისი ისტორიაც.
ფაქტია, რომ საუკუნეების განმავლობაში, გვსურდა თუ არა საქართველოს აზიაში უფრო დიდხანს ედგა ფეხი, ვიდრე ევროპაში. სწორედ გეოგრაფიული და ისტორიული პირობების გამო იყო, რომ მას ურთიერთობა ჰქონდა ისლამურ ცივილიზაციასთან და არა მარტო ისლამურ ცივილიზაციასთან. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ჩვენი ქვეყნის ისტორიული და კულტურული განვითარება, პირველ რიგში, მისმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ განსაზღვრა. დიდ სავაჭრო გზების გასაყარზე მდებარე ქვეყანა ორი კონტინენტის – ევროპისა და აზიის და, შესაბამისად, ორი დიდი კულტურული სამყაროს – დასავლურისა და აღმოსავლურის – მიჯნაზე იყო განფენილი. კავკასიის ყელზე მდებარე, იგი ხმელთაშუაზღვისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უდიდესი ცენტრების არეალში იყო მოქცეული. ამის გამო საქართველო უძველესი დროიდანვე კონტაქტში იყო მრავალ ქვეყანასთან და ხალხთან. საქართველოში, მისი გეოპოლიტიკური რეალობის გამო, ძველთაგანვე ერთმანეთს სხვადასხვა შინაარსის კულტურა და რელიგია ხვდებოდა. ადგილობრივი მოსახლეობის ბუნებითი რწმენა წარმოდგენების პარალელურად აქ ბერძნულ-რომაული და ქანაანურ-მესოპოტამიური პოლითეიზმი, ე.ი. მეზობელი ქვეყნების კერპები და რიტუალები იკაფავდა გზას. XX ს-ის ვანის, ნოქალაქევის, მცხეთა-არმაზისა და სხვა არქეოლოგიურმა აღმოჩენებმა დაადასტურა ქართლისა და კოლხეთის ტერიტორიებზე როგორც დასავლური, ისე აღმოსავლური კულტების არსებობა. ჩვენი წინაპრების ნაწილი ქრისტეს შობამდე მონოთეისტურ და დუალისტურ თეოლოგიასაც ეზიარა იუდაიზმისა და ზოროასტრიზმის სახით. სავარაუდებელია, რომ მოსახლეობის გარკვეული რაოდენობა, ელიტარული საზოგადოება მაინც, ინდუიზმსა და ბუდიზმსაც იცნობდა. ჩვენი წინაპრები რომ ინდურ-ტიბეტურ სამყაროსაც იცნობდნენ, ამის თაობაზე ძველი ქართული მწერლობის როგორც ნათარგმნი, ისე ორიგინალური ძეგლებიც მეტყველებს. ამის ნიმუშად „ბალავარიანის” დასახელებაც იკმარებს. საერთო ქართული კულტურის ქმნადობაში წვლილი ებრაულ სინაგოგებსაც შეჰქონდათ. შუმერული და ხეთური ცივილიზაციები, აქემენიდური და სასანური ირანი, ელინისტური აღმოსავლეთი და რომი, არაბული სამყარო და ბიზანტია – აი ქართული კულტურის მასაზრდოებელი წყაროები.
საქართველოს ახასიათებს ის, რაც სრულიად ბუნებრივია ყველა კულტურული სახელმწიფოსთვის: მას არ შეუძლია სხვათაგან იზოლირებულად ცხოვრება, პირუკუ, აქტიურ ურთიერთობათა და კულტურულ ფასეულობათა გაცვლა-გამოცვლით მუდამ იმაღლებს საკუთარ კულტურულ დონეს, ადგილობრივ ნიადაგზე გადახარშავს ყველაფერს, რასაც სხვათაგან იღებს და ქმნის საკუთარს, ქმნის ისეთ კულტურულ ფენომენს, რომელსაც აშკარად განსხვავებული, ქართული ჰქვია.
რაც შეეხება ქართული კულტურის მიკუთვნებას რომელიმე კულტურის ტიპთან სიახლოვის თვალსაზრისით, გასაგებია, რომ ქართული კულტურა ტიპოლოგიურ მსგავსებას ამჟღავნებს როგორც მუსლიმურ კულტურასთან, ისე ევროპულთან, რომელთანაც სულიერი სიახლოვე ბევრად უფრო გამოკვეთილად ჩანს.
ის, რომ საქართველო ევროპის თანამეგობრობის მსგავსად, ისტორიული ფაქტებით ემყარება კულტურისა და ცივილიზაციის საერთო საფუძვლებს, ამის თქმის უფლებას ქვეყნის ისტორია, უწინარეს ყოვლისა, კი გენიალური რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი” გვაძლევს.
კაცობრიობის სიყვარულის, მეგობრობის, მოყვასისადმი თავგანწირვის, ქველმოქმედების საოცარი ნიმუშებით გაჯერებული ეს მაღალმხატვრული ქმნილება თვალსაჩინოო ახსნაა ადამიანის, როგორც მსოფლიო მოქალაქის არსებობისა და დანიშნულებისა ქვეყანაზე. პიროვნების თავისუფლებისათვის, კონსტიტუციური უფლებებისათვის ბრძოლის თვალსაზრისი უდევს საფუძვლად აღორძინების ხანის საქართველოში შექმნილ ამ უდიდესი მნიშვნელობის მქონე ნაწარმოების ეროვნულ და სახელმწიფოებრივ მსოფლმხედველობას. აქედან გამომდინარე, „ვეფხისტყაოსანი“, როგორც საერო კოდექსი, შესაძლოა გახდეს ის განსაკუთრებული გასაღები, რომელიც გააღებს საქართველოსთვის თანამედროვე ევროპული კულტურისა და სხვა ცივილიზაციათა კარებს.
ქართული კულტურის ისტორია, მისი თუნდაც ზედაპირული მიმოხილვაც კი მკაფიოდ გვიჩვენებს, რომ დასავლური ღირებულებები და ფასეულობანი მათ შორის ფუნდამენტური - ადამიანის უფლება არ იყო უცხო ქართული სამყაროსათვის და რომ ამ მხრივ მათ შორის კონფლიქტი არასდროს არსებობდა. ზოგიერთი ამ ღირებულებათაგანი საქართველოში უძველესი დროიდან მკვიდრდება და მნიშვნელოვნად წინ უსწრებს შესაბამისი დროის დასავლურ ევროპულს, ზოგიც ბევრად ჩამორჩება დროში. მთავარი კი ის არის, რომ ჩვენ ბევრი საერთო გვაქვს და ძლიერ ვგავართ ერთმანეთს.
თუნდაც ის, რომ დასავლური ღირებულებები და ფასეულობანი ისტორიულად არ იყო უცხო, არა მარტო ქართულ, დანარჩენი სამყაროსათვის, უკვე შეუძლებელს ხდის მის მიჩნევას მარტოოდენ დასავლური ცივილიზაციის მონაპოვრად. ეს კი თავისთავად უსაფუძვლოს ხდის იმ მითის არსებობას, რომ „განყენებული” აზროვნების უნარი, მიდრეკილება ფასეული დამოკიდებულებისადმი, მოვლენებისადმი, საკუთარი „სულიერი სტილი” წარმოადგენდეს მხოლოდ ევროპელთა გამორჩეულ დამახასიათებელ თავისებურებას.
დღეს, როდესაც ქართველი ერი იბრძვის, რათა დაიკავოს თავისი კუთვნილი ადგილი მსოფლიოს ცივილიზებულ ხალხთა თანამეგობრობაში, ქართული კულტურის ისტორიის წარმოჩენას, მისი სპეციფიკის ჩვენებას, არის თუ არა კულტურის სხვა ფორმებისგან აბსოლუტურად დამოუკიდებელი ტიპი, თუ შეიძლება მივაკუთნოთ ამა თუ იმ ზოგად კულტურულ ტიპს, პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა ენიჭება.
რადგან კულტურის ყოველი ტიპის საფუძველია ღირებულებათა სისტემა, რომელიც ისტორიულად ჩამოყალიბდა და ქმნის ადამიანთა ცხოვრების პრინციპებს, ვფიქრობ, იმ მიმოხილვითაც კი, რომელიც წარმოვადგინე ნათელია ჩვენი ეროვნული კულტურის მსოფლიო მასშტაბის, მარადიული სიახლისა და სიღრმის საფუძველი, რაც გვაძლევს უფლებას განვაცხადო, რომ: მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მქონე ქართველმა ხალხმა არა მარტო გაუძლო ისტორიულ ქარტეხილებს და შეინარჩუნა არსებობა მტრებთან უთანასწორო ბრძოლებში, არამედ შექმნა თვითმყოფადი კულტურა, რომელიც ჩამოყალიბდა კულტურის სხვა ფორმებისგან აბსოლუტურად დამოუკიდებელ ტიპად.
სწორედ ამიტომაც ქართული კულტურა და ქართული მენტალიტეტი არასოდეს ყოფილა და, ალბათ, არც არასოდეს იქნება წმინდად ევროპული, ან წმინდად აზიური. იქნებ ბუნებამაც იზრუნა საგანგებოდ ამისათვის. ამაში თავადაც დავრწმუნდებით: თუ იმ სპეციალურად შექმნილი რუკით ვიხელმძღვანელებთ, რომლის ცენტრშიც მოთავსებულია თბილისი, ხოლო მისგან თანაბარ 500, 1000, და 1500 კილომეტრ მანძილებზე გავლებულია ელიფსური წრეწირები, შეგვიძლია გავზომოთ მანძილი თბილისიდან ნებისმიერ გეოგრაფიულ ობიექტამდე.
რუკის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ საქართველო მდებარეობს ევროპისა და აზიის იმ უძველეს სატრანსპორტო გზაჯვარედინზე, რომელიც მსოფლიოში ცნობილია კავკასიის „ყელის” სახელწოდებით. ჩვენი დედაქალაქი თანაბარი მანძილითაა დაშორებული უძველესი მსოფლიო ცივილიზაციის ცენტრებიდან.
ამიტომაც არის, რომ, მართალია, ჩვენთვის ახლობელია ევროპული იდეალები, მაგრამ უცხო იყო და, ალბათ უცხო დარჩება ევროპული რაციონალიზმი და ტექნიციზმი.
ჩვენთვის არ არის უცხო აღმოსავლეთის კულტურული ფასეულობანი, მაგრამ უცხო იყო და, ალბათ, უცხო დარჩება აღმოსავლური მისტიზიცმი და ფანატიზმი.
ამიტომ ამბობდა დიდი ქართველი მწერალი კონსტანტინე გამსახურდია: „ბედმა გვარგუნა აღმოსავლეთის კარებთან დარაჯად დგომა დასავლეთის ცივილიზაციის სახელით“.
ამ უკიდურესობათაგან თავისუფალი ქართული სული დასავლურ და აღმოსავლურ ორიენტაციებს შორის მანევრირების უნიკალურ უნარს ამჟღავნებს, და, ვინ იცის, იქნებ იგი მართლაც გამოდგეს ურთიერთდაპირისპირებულ ევროპულ და აზიურ კულტურათა შემაერთებელ ხიდად;
ისტორიულად ჩამოყალიბებული გეოპოლიტიკის გამო, ის, რომ ჩვენ შეგვიძლია „აზიაში მყოფნი ევროპიდან ვუმზერდეთ აზიას“ და „ევროპაში მყოფნი აზიიდან ვაკვირდებოდეთ ევროპას,“ საქართველოს და ქართულ კულტურას განსაკუთრებულ მისიას აკისრებს.
იქნებ სწორედ აქ გვეპოვა პასუხიც, იმ არსებით საკითხზე თითოეულ ჩვენგანს რომ აწუხებს: ვინ ვართ ჩვენ, XXI საუკუნის ქართველები, ცივილიზაციურ კონფლიქტში თუ კულტურათა დიალოგში?
დღეს, პოლარიზებულ სამყაროში, როდესაც ცივილიზაციათა შორის დაპირისპირებამ კულმინაციას მიაღწია, როდესაც, სოციალურ ქსელებში გავრცელებულმა ანტიისლამურმა არაერთმა ფოტო-მასალამ, დაწყებული პასტორის მიერ ყურანის დაწვით და დახოცილ მებრძოლთა შეურაცხყოფით, რასაც პასუხად ბიბლიის დაწვა და მთელ მსოფლიოში მილიონობით დემონსტრანტების საპროტესტო ტალღა მოჰყვა, კიდევ უფრო დაძაბა ურთიერთობა დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის. ამ უდიდესი ამოცანის გადაჭრაში, რასაც ჰქვია მდგომარეობის განმუხტვა, საქართველოს შეუძლია განსაკუთრებული როლი ითამაშოს.
მჭიდრო კავშირები, რომელიც მას ისტორიამ მემკვიდრეობით არგუნა, უნიკალურ შანსს აძლევს გამოვიდეს შუამავლის როლში სხვა ცივილიზაციურ ცენტრებს შორის, განსაკუთრებით ისლამურ სამყაროსთან დიალოგისას. საუკუნეების განმავლობაში ისლამის რკალში მოქცეული ჩვენი ქვეყანა თავს იცავდა მტრის მოძალებისგან, ამ უმძიმეს ჟამს მას მხოლოდ ერთი პოლიტიკა ჰქონდა, პოლიტიკა გადარჩენის.
მაგრამ კულტურული ფასეულობები, თვით მოსისხლე მტრისა, მისთვის მაინც საკრალური რჩებოდა. მეფე-პოეტ თეიმურაზს, ამ გაუბედურებულ კაცს, რომელსაც სპარსელებმა დედა და შვილები წამებით მოუკლეს, გენეტიკური კოდი ათქმევინებს სიტყვებს: „სპარსული ენის სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი“-ო. აი, ამ ტრადიციებისა და კულტურის ერი, შეიძლება გახდეს სხვისთვის მისაბაძი და მაგალითის მიმცემი, თუ როგორ შეიძლება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის არსებული წინააღმდეგობა დაიძლიოს.
ხანგძლივი პაუზის შემდეგ, ჩვენ კვლავ გვეძლევა შესაძლებლობა ვიქცეთ ურთიერთდაპირისპირებულ ევროპულ და აზიურ კულტურათა შემაერთებელ ხიდად!
მაგრამ ამ მაღალი მოწოდების რეალიზებას საქართველო შეძლებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ თითოეული ჩვენგანი ღრმად ჩაწვდება ქართული ეროვნული კულტურის მსოფლიო მასშტაბის მარადიული სიახლისა და სიღრმის საფუძვლებს, და რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია უცხოელთათვის ამ ყოველივეს უფრო გასაგებსა და მისაღებს გახდის.
მაგრამ, დაგვავიწყდება ისიც, რომ ერთია სურვილი და მეორეა რეალობა. ისტორიულ ჭრილში თუ განვიხილავთ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ურთიერთობის დინამიკას, დავინახავთ, რომ ეს ურთიერთობა არათანაბარზომიერი მაჯისცემით ხასიათდება: ურთიერთმიზიდულობას ურთიერთგანშორება ან ერთმანეთის მიმართ ინდიფერენტულობა (გულგრილობა) ცვლის.
ხანგძლივი დაშორების მიუხედავად, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურათა ურთიერთზემოქმედება და ინტეგრაცია დღეს არა მარტო შესაძლებელი და რეალურია, არამედ აუცილებელიც. სხვა შემთხვევაში, მათი მკვეთრი გამიჯვნით და ურთიერთდაპირისპირებით, კვლავაც მითების ტყვეობაში დავრჩებით და კულტურათა დიალოგის ნაცვლად მოვლენათა განვითარების დიალექტიკა ცივილიზაციათა შეჯახებას გარდაუვალს გახდის.
მართალია, სპეციალურ სამეცნიერო ლიტერატურაში დიდი ხანია აღიარებულია დებულება იმის თაობაზე, რომ თითოეული ეროვნული ცივილიზაცია უნიკალური და განუმეორებელი ფენომენია, აქვს განვითარების საკუთარი გზა, სპეციფიკა და კანონზომიერებანი, მაგრამ არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ კაცობრიობა დაფუძნებულია ერთობის იდეაზე და ერთობის მრავალფეროვნებაზე. ამრიგად, მსოფლიო ცივილიზაცია არის მთლიანობა, სისტემა, რომელთანაც სტრუქტურულ-ფუნქციონალურ კავშირშია რეგიონული, ლოკალური ცივილიზაციები (კულტურები). თუ ადრე ცივილიზაციებს შორის განსხვავებების გამო, ისინი ერთმანეთს უპირისპირდებოდნენ, დღეს, როგორც ამას სამართლიანად აღნიშნავს იტალიელი მეცნიერი ვ. სტრადა, ხდება პირიქით, გლობალიზაციის შორს წასულ პირობებში, ეს განსხვავება ნიშნავს ახალი ერთობის ძიებას დიალოგსა და თანამშრომლობაში. ამისათვის დასძენს ის: „ცივილიზაციებს შორის მხოლოდ განსხვავებების შეცნობას შეუძლია გააკეთოს ისე, რომ გლობალიზაციის კონსტრუქციულმა შესაძლებლობებმა მოიპოვონ უპირატესობა საწინააღმდეგოზე”.
ცხადია, რომ კულტურა სულიერების ნაყოფია, მსოფლიო ცივილიზაცია - ეროვნულ კულტურათა ერთობლიობა. კაცობრიობის ისტორიის მთელმა გამოცდილებამ, განსაკუთრებით უკანასკნელი ათასწლეულისა, დამაჯერებლად დაამტკიცა, რომ „ცივილიზაცია – უპირველეს ყოვლისა არის მისწრაფება არსებობისათვის” – წერდა ესპანელი ფილოსოფოსი ხოსე ორტეგა-ი-გასეტი. კულტურების სპეციფიკის, ენების, რელიგიების განმტკიცება ხდება არა მათი თვითიზოლაციის გზით, რომელსაც ფატალურად დაცემამდე მივყავართ, არამედ კონტაქტებითა და ურთიერთგამდიდრებით. ცივილიზაციები ერთმანეთთან თანამშრომლობენ და პაექრობენ, მაგრამ მათ შორის შეტაკება არასოდეს არ ყოფილა ისტორიის მთავარი ზამბარა. ცივილიზაციური თეორიების მომხრეთა მტკიცებების საპირისპიროდ – ზოგადსაკაცობრიო ცივილიზაცია უდავო რეალობაა. იგი ცალკეული ცივილიზაციების უბრალო ჯამი კი არაა, არამედ მთელი ისტორიის მანძილზე დაგროვილი გამოცდილებისა და ცოდნის სუბსტრატია, რომელიც გამოხატავს ადამიანის არსს და აღიარებულია კაცობრიობის მიერ როგორც საერთო საკუთრება.
თანამედროვე მსოფლიოში, რაც უფრო ხდება ეკონომიკის, მეცნიერების, ტექნიკის, ყოფის უნიფიცირება, მით უფრო ძლიერდება თითოეული ხალხის მისწრაფება, რომ შეინარჩუნოს თავისი სახე, დაიცვას ეროვნული, კულტურულ-ცივილიზაციური იდენტურობა. ამოსავალი ამ წინააღმდეგობიდან, რომელიც საფუძვლად უდევს ,,ცივი ომის” შემდეგ მრავალ საშინაო თუ საგარეო ლოკალურ კონფლიქტებს, შეიძლება მოიძებნოს მხოლოდ მრავალპოლუსიანი მსოფლიოს ყველა ცივილიზაციური ცენტრების თვითღირებულებების, ურთიერთდამოკიდებულებისა და სოლიდარობის აღიარებით მესამე ათასწლეულის რისკებისა და შანსების წინაშე.
