მითი ძველი  აღმოსავლური  საზოგადოების უძრაობისა“  და “ჩამორჩენილობის“  შესახებ

ევროპა ვართ თუ აზია?

როცა ასეთ საკითხებზე ვმსჯელობთ, ბუნებრივია, იბადება კითხვა, როგორც გეოგრაფიული, ისე ცივილიზაციური იდენტურობის თვალსაზრისით – სად არის საქართველო? ევროპა ვართ თუ აზია? ეს საკითხი ჩვენი ინტელექტუალებისთვის ინტენსიური მსჯელობის საგანი ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნის დასაწყისიდანვე გახდა, ანუ იმ დროიდან, როცა რეალური შეიქმნა რუსეთის იმპერიიდან თავდაღწევის შესაძლებლობა და ევრაზიის საზღვარზე მდებარე ჩვენი ქვეყნის მომავალი ორიენტაცია დღის წესრიგში დადგა.

გასული საუკუნის ათიან და ოციან წლებში ამ პრობლემას დასტრიალებდა თავს მაშინდელ ქართველ ინტელექტუალთა ახალგაზრდა თაობა.  დიამეტრულად განსხვავებულ პოზიციაზე მყოფნი აზრსაც ურთიერთსაწინააღმდეგოს გამოთქვამდნენ.

სად არის საქართველო? ევროპელები ვართ თუ აზიელები? ამ შეკითხვაზე ვერც უცხოელები იძლევიან ერთმნიშვნელოვან პასუხს. აზროვნების მანერა აქ დასავლურია, ხოლო ყოველდღიურ ცხოვრებაში თვალშისაცემია აღმოსავლურ ელემენტთა სიჭარბე - ასეთია ჩვენში სტუმრად ჩამოსულ უცხოელთა პირველივე შთაბეჭდილება. კაცმა რომ თქვას ასეთი პასუხი შეიძლება, არც უნდა გაგვიკვირდეს, ვინაიდან ერთია შენი ნახვით მიღებული შთაბეჭდილება ხოლო სულ სხვაა შენს შესახებ მათი ინფორმირებულობა, რაც დროდადრო ვლინდება ურთიერთობებშიც.

ჯერ კიდევ XV-XVIII საუკუნეებიდან ჩვენი ქვეყნის გარემოცულ ციხეებად გადაქცევამ, ქართული კულტურის განკერძოებულმა მდგომარეობამ ხოლო XIX საუკუნეში სახელმწიფოებრიობის დაკარგვამ, საქართველო მოწყვიტა მსოფლიო კულტურის ცენტრს და გამოიწვია ის იგნორაცია, რომელსაც, სამწუხაროდ, დღესაც ვამჩნევთ ჩვენდამი დამოკიდებულებაშიც. საილუსტრაციოდ დავიმოწმებ ცნობილ ამერიკელ ისტორიკოსს რიჩარდ პაიპსს. გთავაზობთ ამონარიდს მისი ინტერვიუდან: „... საქართველოს სურს ევროპის ნაწილი იყოს, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ეს შეუძლებელია. საქართველო შუა აღმოსავლეთს ეკუთვნის. ევროპისა და დასავლური ცნობიერების ნაწილი ის ვერ გახდება, მისთვის ეს არარეალურია“.

ინტერვიუდან ეს ამონარიდი ჩვენი ქვეყნის ისტორიის ერთ ეპიზოდს მახსენებს: როგორც ცნობილია, 1918-21 წლების საქართველოს დამოუკიდებლობა, დიდ პოლიტიკას შეეწირა ისევე, როგორც თავის დროზე ქართული ტერიტორიის დაკარგვა.  როდესაც საქართველო–სომხეთის ომის დროს, მართალია, ქართულმა ჯარმა გაიმარჯვა, მაგრამ დიდი ბრიტანეთის და საფრანგეთის დამსახურებით, ეს გამარჯვება დამარცხებად გვექცა. მათი მხრიდან „არაკეთილმოსურნე“ დამოკიდებულება ემიგრაციაში მყოფ საქართველოს მთავრობასაც შეეხო. ეს განსაკუთრებით გამოჩნდა ნოე ჟორდანიასა და საფრანგეთის პრეზიდენტ მილიერანის შეხვედრისას. 1921 წელს ინგლის-რუსეთის სავაჭრო ხელშეკრულებამ კი საბოლოოდ გადაწყვიტა საქართველოს ბედი. პრაქტიკულად შეუძლებელი გახდა საბჭოთა რუსეთის წინააღმდეგ რომელიმე ევროპული ქვეყნის მოკავშირედ გამოყენება. მდგომარეობა კიდევ უფრო უიმედო გახდა მას შემდეგ, რაც ბრიტანეთის პრემიერ მინისტრმა ლოიდ ჯორჯმა საბჭოთა რუსეთთან დაახლოებაზე აიღო ორიენტაცია. ამასობაში ჩქარი ტემპით მიმდინარეობდა რუსეთ-თურქეთს შორის კავშირების გაღრმავებაც.

ამ უიმედო ვითარებაში საქართველოს ემიგრაციულმა მთავრობამ სცადა საქართველოს საკითხი საერთაშორისო კონფერენციების მსჯელობის საგნად ექცია.

1922 წლის აპრილ-მაისში მიმდინარეობდა გენუის (იტალია) საერთაშორისო კონფერენცია. მიღწეული შეთანხმების საფუძველზე მასში მონაწილეობას იღებდა საბჭოთა რუსეთიც. საქართველოს ემიგრაციული მთავრობა ცდილობდა მიეღწია  წარმომადგენლის დაშვებისათვის. ამის წინააღმდეგ გაილაშქრა ინგლისმა. მისმა წარმომადგენელმა, თავისი უარყოფითი პოზიცია იმით დაასაბუთა, რომ საქართველო აზიაში მდებარეობდა, აქ კი, მისი თქმით,  ევროპული სახელმწიფოები იკრიბებოდნენ.  მიუხედავად ამისა, აკაკი ჩხენკელმა მაინც შეძლო იტალიაში გამგზავრება, რათა საჭირო მასალა მიეწოდებინა კონფერენციაში მონაწილეებისათვის.

საქართველოს ისტორიის ამ  არცთუ სასიამოვნოდ გასახსენებელი ეპიზოდიდან, ცხრა ათეული წელი გავიდა. რა შეიცვალა ამ მხრივ? 

1999 წელს საქართველო ევროპის საბჭოს (ევროსაბჭო) სრულუფლებიანი წევრი გახდა. ჩვენი ქვეყნის ევროსაბჭოში გაწევრიანებამ, მართალია, დღის წესრიგიდან მოხსნა ისტორიული კამათი, რომელიც ათას წელზე მეტ ხანს გრძელდებოდა  არის თუ არა საქართველო აზიის თუ ევროპის ნაწილი, მაგრამ გვანიჭებს კი ეს უფლებას, რომ რადგან მიგვიღეს ევროპულ ოჯახში, ამით ჩვენ „ევროპელები“ გავხდით. Mმაშ კიდევ რა გვიშლის ხელს? რა ბარიერი არსებობს რომ ე.წ. „ძმური ქვეყნების“ სრულუფლებიან წევრად ვიგრძნოთ თავი. ვფიქრობთ, ასეთ შემთხვევაში, დროულია გავიხსენოთ, რომ მმართველობის თანამედროვე დემოკრატიული ფორმა არსებული შეხედულებით ისტორიულად ჩამოყალიბდა დასავლეთში და რომ ევროპის თანამეგობრობა ემყარება ევროპული კულტურისა და დასავლური ცივილიზაციის საერთო საფუძვლებს. ე.ი. მათგან განსხვავებული ცივილიზაციისადმი კუთვნილება როგორც ჩვენთვის, ისე ყველა დანარჩენისთვის სწორედ ის მთავარი მიზეზი გახლავთ, რომელიც დასავლური ქვეყნების თვალში სხვათა მსგავსად საქართველოს აკუთვნებენ არადასავლურ იერს.

ახლა ისიც ვიკითხოთ როგორია ჩვენი ურთიერთობა მათდამი. დასავლეთთან დამოკიდებულებაში საქართველოს უკვე აქვს თავისი არჩევანი გაკეთებული. ეს არის მცდელობა მიემხროს დასავლეთს და მიიღოს მისი ფასეულობანი და ინსტიტუტები. ზედაპირულ დონეზე ამის კეთებას საერთაშორისო ურთიერთობათა ენაზე, ჰქვია „მატარებლის კიბეზე შეხტომა“. არსებობს ჩვენი საზოგადოებისთვის პასუხგაუცემელი კითხვაც – რა არის ევროპა ჩვენთვის, პოლიტიკური თავშესაფარი თუ ისტორიული ადგილი?! თვალსაზრისებიდან, რომლებიც ცდილობენ კითხვას უპასუხონ, ყველაზე უფრო გავრცელებული შეხედულება ემყარება რელიგიურ სარწმუნოებრივ არგუმენტს.

მის თანახმად, რადგან დასავლური სამყარო ქრისტიანულ ფასეულობებს ეფუძნება ამდენად საქართველოც, როგორც ერთ-ერთი პირველი ევროპული ქრისტიანული ქვეყანა, მის ცივილიზაციას განეკუთვნება.

ასეთი ახსნა,  დამაჯერებლობას რომ  არ უნდა იყოს მოკლებული  ჩანს იქიდანაც, რომ ცივილიზაციის თანამედროვე მკვლევართა (მათ შორის სემუელ ჰანთინგტონის) მტკიცებით: რელიგია იმაზე ბევრად მკვეთრად მიჯნავს ადამიანებს, ვიდრე ეთნიკური კუთვნილება და რომ, რელიგიური ერთობა გაცილებით ადვილად აყალიბებს საერთო ცივილიზაციურ ნიშნებს, ვიდრე სხვა რომელიმე ფაქტორი.

მაგრამ, ჩვენთვის ეს რომ უფრო სასურველის რეალობად მიღების ცდუნებაა, ჩანს იქიდანაც, რომ როგორც უკვე ითქვა, ამჟამადაც დასავლეთში გავრცელებული შეხედულებით: ისლამურ, კონფუციურ, იაპონურ, ინდუისტურ, ბუდისტურ და მართლმადიდებლურ კულტურაში, ხაზს ვუსვამთ მართლმადიდებლურ კულტურაში, თითქმის ვერ პოულობს გამოძახილს ისეთი დასავლური იდეები, როგორებიცაა ინდივიდუალიზმი, ლიბერალიზმი, კონსტიტუციონალიზმი, ადამიანის უფლებები, თანასწორობა, თავისუფლება, კანონის უზენაესობა, დემოკრატია, თავისუფალი ბაზარი, ეკლესიის გამოყოფა სახელმწიფოსაგან და ა.შ.

ის, რომ შუა საუკუნეებში დასავლური ცივილიზაცია ზოგადად წარმოდგენილი იყო ქრისტიანულ სამყაროდ და რელიგიურმა ფაქტორმა მართლაც დიდი როლი ითამაშა ევროპის, როგორც ერთიანი გეოკულტურული სივრცის ფორმირებაში, დღეს ამაზე არავინ დავობს, არც არასოდეს  ყოფილა დავის საგანი.

სოციალურ მენიერებათა უმეტესი წარმომადგენელი, ვინც მუშაობდა რელიგიურ საკითხზე, ერთი აზრისაა იმის თაობაზე, რომ ქრისტიანობა თავისი კათოლიკური პროტესტანტული გამოვლინებებით შეთავსებადია დემოკრატიის ინსტიტუციონალურ და კულტურულ განზომილებებთან.

მაგრამ რა ხდება ქრისტიანობის მეორე უდიდეს ნაკადში – მართლმადიდებლურ ტრადიციებში? დღემდე დემოკრატიის მკვლევარები, ისტორიას და თანამედროვე გამოცდილებაზე დაყრდნობით მართლმადიდებლობას ან უგულვებელყოფდნენ, ან უარყოფდნენ როგორც დემოკრატიასთან შეუთავსებელს და სეკულარიზმისა და მოდერნულობის მიმართ მტრულად განწყობილს.

ამდენად, გასარკვევია თუ რა დამოკიდებულებაშია ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია იმ უმთავრეს ღირებულებებთან რომელთაც ზოგადად დასავლურს უწოდებენ?

ფაქტია, რომ ქრისტიანულმა რელიგიამ თავის დროზე საქართველოსა და აღმოსავლეთს შორის დიდი ნაპრალი გააჩინა. გაქრისტიანების შემდეგ საქართველო საბოლოოდ გაემიჯნა ჯერ ცეცხლთაყვანისმცემლურ, ხოლო შემდეგ მუსლიმანურ აღმოსავლეთს.

თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ევროპული ორიენტაცია ქრისტიანობის შემოსვლამდისაც ბევრად უფრო ადრე ჰქონდა და რომ  ამ ტენდენციას გაცილებით ღრმა ფესვები აქვს. ძვ. წ. IV საუკუნეში ალექსანდრე მაკედონელის აღმოსავლეთში ლაშქრობის შემდეგ, საქართველო ელინისტური სამყაროს ნაწილი გახდა, ძვ. წ. I საუკუნიდან კი რომმა კავკასია მოაქცია თავისი გავლენის ქვეშ და ამ გზით ქართლი და ეგრისი აქტიურად ჩაერთო საერთო რომაულ ცივილიზაციაში.

საქართველოს ტერიტორიაზე ქრისტიანული აღმსარებლობის დამკვიდრებამ უფრო ინტენსიური გახადა ევროპის ქრისტიანულ სამყაროსთან კავშირი. ვინაიდან, ქრისტიანობა მარტოოდენ აღმსარებლობა როდი იყო, იგი გახლდათ მთელი სისტემა კულტურული ფასეულობებისა. IV საუკუნეში ქართლის მეფის მირიანის გადაწყვეტილება, თანამედროვე პოლიტიკური ტერმინოლოგია რომ მოვიშველიოთ, ნიშნავდა საქართველოს ევროპულ კულტურულ სივრცეში ინტეგრაციას.

ქართველობამ გამოკვეთილად პროდასავლური ორიენტაცია აირჩია და დაშორდა აღმოსავლურ ზოროასტრულ სამყაროს.

„მთელი ათას ხუთასი წელი ქრისტიანობა იმ პატრუქს წარმოადგენდა, რომელსაც ჩვენში დასავლური კულტურის სხივებით ანათებდა. და თუ ჩვენ საუკუნეთა განმავლობაში ევროპულ ცივილიზაციას ვიყავით ნაზიარები და პოლიტიკურად ევროპისკენ ვიცქირებოდით, ესეც დიდწილად ქრისტიანობის დამსახურება იყო.“

სამწუხაროა, რომ ქართველი მკვლევარებისგან ბევრჯერ თქმული ეს სიტყვები, რაც  სრულიად გასაგებია ჩვენი მკითხველისათვის, დღემდე მის ახსნას ვერ ვახერხებთ ჩვენი უცხოელი მეგობრებისთვის.  არადა აუცილებელია მათ იცოდნენ თუ როგორ წარმოგვიდგენია სხვადასხვა ცივილიზაციათა წარმომადგენლებს და მათ შორის ქართველებსაც  საკუთარი კულტურის როლი და ადგილი მსოფლიო ცივილიზაციის  დიდ ოჯახში.   

ცოტა ძნელი დასაჯერებელია, რომ საბჭოთა წნეხისგან განთავისუფლების შემდეგ, დამოუკიდებლობის პირობებშიც, ასე თუ გაგვიჭირდებოდა ქართული კულტურის მიღწევების გატანა უცხოეთში, რასაც მანამდე, მართალია შეზღუდულად, მაგრამ მაინც დროდადრო ვახერხებდით.

არადა, საბედნიეროდ, ჩვენი ისტორიის წყალობით არ გვჭირდება მეფე არტურის გამოგონება, თავისი ლეგენდებით, ლოდში ჩარჭობილი ხმლით, რაინდების მრგვალი მაგიდით. მიუხედავად იმისა, რომ არ მოიპოვება არავითარი მტკიცებულება, რომ ასეთი ადამიანი მართლა არსებობდა, „პატრიოტი“ ისტორიკოსები ამ ფაქტის განხილვას მაინც არ იშლიან, რათა დაამტკიცონ, რომ მეფე არტური რეალური პიროვნება იყო. ჩვენ კი ვიხარშებით რა ჩვენსავე წვენში, ჩვენი ისტორიის საკაცობრიო ღირებულებების მქონე ყველაზე თვალსაჩინო ნიმუშებსაც არათუ უცხოელთათვის,  ჩვენთვისაც თანდათან დავიწყებას ვაძლევთ.

ეს მაშინ, როცა თუ საფუძვლიანად შევისწავლით ქართულ კულტურას სხვა კულტურებთან მიმართებაში, რათა განვსაზღვროთ თუ რომელი ტიპის კულტურას მივაკუთვნოთ იგი, დავრწმუნდებით, რომ ჩვენი ქვეყნის ისტორიისთვის დასავლური იდეები, და ფასეულობები არასოდეს ყოფილა  უცხო და მიუღებელი. უფრო მეტიც, აღმოჩნდება, რომ ზოგიერთი მათგანის „აღმოჩენა“ ქართველებს ევროპელებისთვის ზოგჯერ  დროშიც კი დაგვისწრია.

რადგან არსებობს შეხედულება, რომ თანამედროვე დემოკრატიულ ევროპას საფუძველი ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში დაედო, რაშიც ძნელია არ დაეთანხმო, ამდენად,  ჩვენც  მოგზაურობა დროში  აქედან შეგვიძლია დავიწყოთ.  

საამისოდ კი საქართველოს ისტორიისთვის თვალსაჩინო მაგალითად რჩება თამარ მეფის მმართველობისას კონსტიტუციონალისტების მიერ მოთხოვნილი  საკანონმდებლო ორგანო - „კარავი“,  საბოლოოდ სამეფო ხელისუფლებასთან ურთიერთშეთანხმებით ჩამოყალიბებული, გაფართოებული სამეფო დარბაზით, რომელიც უფლებრივად ბევრად უფრო მაღალი საფეხურისა იყო, ვიდრე თუნდაც 100 წლის შემდეგ ინგლისში ჩამოყალიბებული საპარლამენტო სისტემა.

არადა, როდესაც ევროპელები დასავლურ ფასეულობებზე საუბრობენ, მათ უწინარესად მხედველობაში აქვთ, რომ  კონსტიტუციური უფლებებისათვის ბრძოლა, პოლიტიკური თავისუფლების მძაფრი სურვილი ეს მათი მონაპოვარია და სრულიად უცხო აღმოსავლური კულტურებისთვის. ამას ემყარება მსოფლიოში გავრცელებული შეხედულებაც,  რომ ქვეყანა, რომელმაც მსოფლიოს მისცა საპარლამენტო საქმიანობა,  ინგლისია მიჩნეული. რაც არ შეესაბამება სინამდვილეს.

როგორც ცნობილია,  ესპანეთში, კერძოდ კასტილიის სამეფოში კორტესებმა, როგორც წარმომადგენლობითმა ორგანომ მოღვაწეობა ჯერ კიდევ 1188 წელს დაიწყო. ბევრად უფრო ადრე, ვიდრე ინგლისის პარლამენტმა და საფრანგეთის გენერალურმა შტატებმა, ხოლო საქართველოში მომხდარი ფაქტი, კონსტიტუციონალისტების მოძრაობა, რომელსაც 1184-1186 წლებში მეჭურჭლეთუხუცესი ყუთლუ-არსლანი ედგა სათავეში, კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლა თითქმის სამი წლით წინ უსწრებდა კასტილიის სამეფოში კორტესების მოწვევას, ხოლო რამდენიმე ათეული წლით 1215 წელს ინგლისელი ბარონების შეთქმულებას მეფის ჯონ უმიწაწყლოს წინააღმდეგ და ისახავდა მიზნად საქართველოში პარლამენტის მსგავსი პოლიტიკური დაწესებულების დაარსებას, ამით იგი Magna Carta-ს მსგავსი კი არა, უფრო მაღალი საფეხურისაც იყო.

ეს კი ცხადად მიგვანიშნებს სრულიად ახალს და სულ უფრო მეტად გამოკვეთილ სწრაფვას საქართველოში პიროვნების თვითგანთავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისაკენ. სწრაფვას, რომელიც ქართულმა საზოგადოებამ ძლიერ ქარცეცხლში გამოატარა და ბოლოს გენიალურმა რუსთაველმა მხატვრული ხორცშესხმა მისცა. სწორედ მეთორმეტე საუკუნემ - უაღრესად დიდი მნიშვნელობის სოციალურ-პოლიტიკური დუღილის ხანამ დაბადა არათუ საქართველოსთვის, იმდროინდელი მსოფლიოსათვისაც ერთობ უჩვეულო ე.წ. კონსტიტუციონალისტების მოძრაობა ყუთლუ-არსლანის მეთაურობით, რომელმაც მეფის უფლებების შეზღუდვა მოითხოვა ახალი ორგანოს, ევროპული პარლამენტის წინამორბედი „კარავის“ სახით.

ქართული დარბაზის წევრნი, დარბაისელნი (დღევანდელი ტერმინოლოგიით პარლამენტარნი), ყვირილში შეჯიბრებით კი არ   წყვეტდნენ  საქვეყნო საკითხებს, როგორც ეს ხდებოდა ისლანდიის ალტინგში, ან ნოვგოროდის ვეჩეზე, არამედ ორატორული მჭევრმეტყველებით ასაბუთებდნენ და წინდახედულობით იღებდნენ გადაწყვეტილებებს. თამარ  მეფის სახელმწიფოებრივმა სიბრძნემ,  ამბოხებულ ყუთლუს მომხრეებთან  მეფის  მიერ წარგზავნილ მანდილოსანთა: თამარის მამიდის რუსუდანის, ხვაშაქ ცოქალისა და კრავაი ჯაყელის ბრწყინვალე დიპლომატიამ თავიდან აგვაცილა სამოქალაქო ომი, ხოლო მიღწეულმა კომპრომისმა ქვეყანას ოქროს ხანა დაუყენა.

ასეთი მიღწევა კი, როგორც რადიკალური სიახლე იმ დროის მსოფლიო სახელმწიფოებრივ - პოლიტიკურ აზროვნებაში, საქართველოს წარმოაჩენდა დიდი კულტურულ-ისტორიული მისიის მეურვედ. ხოლო, ცნობილია ისიც, რომ „თუ ერს არ შეუქმნია მნიშვნელოვანი, თუ მას ოდესმე რომელიმე დიდი კულტურულ-ისტორიული მისიის მეურვედ არ უგვრძნია თავი, ამის გარეშე ყოველივე ეპიგონობაა და მსოფლიო პროვინციის უნიათო ლუღლუღი. არაფერი ეროვნული საყურადღებო არაა, რასაც უნივერსალური მნიშვნელობა არ მიერწყვება” (კონსტანტინე გამსახურდია).

ასეთი დაწინაურება ქვეყნისა კი იმაზე მიუთითებდა, რომ საქართველო პრეტენზიას აცხადებდა თავად ბიზანტიის ადგილის დაკავებაზე. ბიზანტია, რომელიც იყო არსებითად ნამდვილი ფორპოსტი დასავლური დიდი ცივილიზაციისა, გაცილებით უფრო დიდი და ნათელი კერა კულტურისა, ვიდრე მისი თანადროული ევროპა. ამაში უმალვე დავრწმუნდებით, თუ ყურადღებით წავიკითხავთ `ალექსიადა~-ს. მისმა ავტორმა ბიზანტიის იმპერატორ ალექსი I კომნენოსის (1048-1118 წწ.) ქალიშვილმა ანამ აღწერა რა თავისი მამის მეფობა, ქედმაღლურად მოიხსენია უხეში და უვიცი ჯვაროსნები, რომლებიც ბიზანტიის დახვეწილი არისტოკრატიის თვალში ისეთ ველურ მანერებს ამჟღანებდნენ, როგორც სატახტო ქალაქებში შემთხვევით ჩამოხეტებულნი მთიელნი. ამას კი თავად ევროპელებიც აღიარებდნენ. 

მართალია, ბიზანტია კლასიკური ევროპული სახელმწიფო არასდროს ყოფილა, თუმცაღა 1000 წლის მანძილზე, ის ქრისტიანული ცივილიზაციის უმნიშვნელოვანეს  ნაწილს წარმოადგენდა. ამიტომ იყო, რომ ის დიდი ათინათი ბრწყინვალებისა, რომელიც გააჩნდა მაშინ ბიზანტიას, ანათებდა მთელს წინა აზიას და მათ შორის საქართველოს. საუკუნეების განმავლობაში მეტოქეობა მსოფლიოს ამ უპირველეს სახელმწიფოსთან დიდი ასპარეზი იყო ერის საუკეთესო შვილთა პოლიტიკურ, კულტურული და სტრატეგიული უნარის გამოსაჩენად. ხოლო თამარის მეფობისას წარმატებული საგარეო პოლიტიკის შედეგად საქართველო შეეცადა და კიდევაც შესძლო ბიზანტიისთვის ჩამოერთმია ქრისტიანული იმპერიის დიდი მისია. ბაგრატიონთა სამეფო ხელისუფლება თავს მიიჩნევდა ალექსანდრე მაკედონელისა და ოქტავიანე ავგუსტუსის საქმეთა მემკვიდრედ, ამიტომაც საქართველოს სამეფო დროშაზე „გორგასლიანისა“ და „დავითიანის“ გვერდით გაჩნდა „ალექსანდრიანიცა“ და „ავღუსტიანიც“. რა თქმა უნდა, არც ის იყო შემთხვევითი, რომ გელათის, ვარძიისა და ბეთანიის ფრესკებზე დავით აღმაშენებელსა და თამარ მეფეს გამოსახავდნენ წითელი წაღებით, რომელიც გახლდათ რეგალიები ბიზანტიის კეისრებისა.

ქართველობამ,  როგორც მემკვიდრემ იმპერიისა,  ათინათი ბრწყინვალებისა, სხვა მხრივაც გამოამჟღავნა: შუა საუკუნეების მსოფლიო ისტორიაში საქართველო ბიზანტიის შემდგომ იყო მეორე ქვეყანა, სადაც არათუ სიკვდილით დასჯა გაუქმდა, არამედ აიკრძალა ადამიანის დამასახიჩრებელი და ღირსების შემლახავი სასჯელები.

და ეს მწვერვალები ქართული კულტურის სიდიადისა, ჩვენ ერთ დღეს არ დაგვილაშქრავს, მისკენ მიზანმიმართულად საუკუნეების განმავლობაში მივისწრაფვოდით.

იბადება კითხვა საქართველოს პოლიტიკური ცხოვრებისა და სახელმწიფოებრიობის ამ გასაოცარი და ფრიად საგულისხმო მოძრაობისა და პროგრამის სადაურობის შესახებ, სახელდობრ, ყუთლუ-არსლანისა და „კარვისელთა“ დასის პოლიტიკური პროგრამა და იდეალები მაშინდელი ქართული ცხოვრების სინამდვილის ნაყოფი იყო, თუ უცხო ხილს, ან უცხოელთაგან შემოტანილი აზროვნების ანარეკლს წარმოადგენდა?

დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ მათი სადაურობის გზა მხოლოდ ქართული სოციალური ბრძოლის განვითარებაში სუფევს. ივ. ჯავახიშვილის დაკვირვებით შემდგომში მომხდარი დიდი ძვრები ჯერ კიდევ XI ს. დამდეგამდე ქართული მონასტრების ცხოვრებასა და წესწყობილებაში მომხდარ ცვლილებებს და მიღწეული შედეგის მაგალითს უნდა გამოეწვია.